«Ահնիձոր» ակնարկը գրել եմ վաթսուն թվականին, «Տերը» կինովիպակը՝ ութսունին: Երկուսն էլ նույն բանն են ասում: Կարծում եմ, դեռ ուսանող՝ ասելիքս գտած եմ եղել, և նյութը այս քսան տարում չի փոխվել, գնալով բացահայտվել ու մեծացել է: «Մենք ենք, մեր սարերը» վիպակը փաստորեն կրկնել է «Ահնիձոր» ակնարկի ասելիքը: Այնտեղ «Արջը» վերնագրով մի հատված կա տեղի բնակչի և անտառի «եղբայրության» մասին, տեղի բնակիչն իրեն երկրի տեր է զգում, հետո բացահայտում է, որ իր անտառի, իր արջի, իր գյուղի առջև իր վիճակն այլ է, խորթության ու թշնամանքի երանգ է մտնում նրա և բնության միջև: Նյութս և ասելիքս, ոչ, չեն փոխվել, ծավալվել ու խորացել են և այդ ընթացքում հաճախ, ինչպես, օրինակ, «Տաշքենդ» («Անձրևած ամպեր») վիպակում, այրական դաժանություն է պահանջվել մարդու և մարդկանց, մարդու և բնաշխարհի միջև կատարվող կործանարար փոփոխություններին նայելու համար:
Հրանտ Մաթևոսյան, 1984
Բացի բնությունից մարդու բռնի օտարումը, որը քաղաքական ու սոցիալական տարբեր հանգամանքներով է պայմանավորված, Հրանտ Մաթևոսյանի համար առաջին ստեղծագործություններից սկսած առանցքային է մարդու միջից, հայ մարդու միջից իր երկրի ու հողի նկատմամբ տիրոջ զգացումն ու գիտակցումը հանելը: Սա է մեծագույն չարիքը, որով հայ մարդն օտարվում է իր հողից ու հայրենիքից, գյուղից գաղթում քաղաք, այնտեղից՝ արտագաղթում այլ վայրեր: Մեկ այլ հարցազրույցում Հր. Մաթևոսյանը նշում է.
Այսօր, այստեղ, իմ ներկայությամբ մի բան տրորվում է, և հայ, սովետահայ գրողի իմ ողջ մարմինը ամոթից անասելիորեն ցավում է - խոսքն այս մասին է: Խայտառակություն է լինել այն տան որդին, որտեղից քո եղբայրները փախչում են, և փախչում են քո այն եղբայրները, որ հարյուրամյակներով կարոտի ու վերադարձի երգեր են ողբացել, և որոնց ճանապարհը հարյուրամյակներ շարունակ ու տարբեր երկրներով միշտ դեպի տուն է բերել: Ուզում եմ «օգնություն» ծղրտալ, բայց որևէ մեկի փրկարար օգնությանը չեմ հավատում և լռում եմ, այլև կասկածում՝ թե ճակատագրով երևի հենց այսպես է ծրագրավորված, որպեսզի խեղդիչ ու ցավեցնող իր կաղապարից «ազգային» իմ մարմինը «ապազգային» անցավ ազատության ձգտեր: Իր համամարդկային-համաշխարհային մասշտաբների մեջ դա գուցե և խելամիտ է, բայց, նորից եմ ասում. ինձ անասելի ցավ է պատճառում, որ ամբողջ Անդրկովկասով մեկ դատարկվում է հենց հայ գյուղը, ցամաքում է հենց հայոց լիճը, նվազում է հենց հայոց դպրոցը՝ հայոց 1500-ամյա դպրոցը, որ խամրում ու լքվում է հենց հայ մշակույթը՝ լեզուն իր բոլոր դրսևորումներով...
Այսօր և այստեղ, 1988
Այս գաղափարները տարբեր համատեքստերում հանդիպում են գրողի արձակում ու հարցազրույցներում: Հողը չլքելու, տեր կանգնելու, քեզ քո երկրի զավակ ու տեր զգալու, հոգատար ու պատասխանատու լինելու գաղափարները լավագույնս իրացվում են հատկապես «Տերը» կինովիպակում և «Տախը» վեպում, որտեղ գլխավոր հերոս անտառապահ Ռոստոմը փորձում է պահել կործանվող աշխարհը, իրեն տեր ու տիրական է նշանակում դատարկվող ու բարոյազրկվող գյուղում: Նա ձգտում լինել սկզբունքային, գործել օրենքի տառին համապատասխան, սակայն ընկնում է իր ուռճացված ինքնընկալման, իր ստեղծած բարոյական ու ազնիվ կերպարի ծուղակը։
Ռոստոմը, ինչպես Հ․Մաթևոսյանն է ասում մի առիթով՝ «դեմ է գնում կյանքին, փորձելով իրեն կերտել` ելնելով՝ իդեալական գեղեցիկ, բայց, ավաղ, պատվի ու բարոյականության մասին վերացական, արդեն ոչ ժամանակակից պատկերացումներից: Եվ չի ցանկանում նույնիսկ փոքր զիջումներ անել կյանքին՝ ժլատ, անմաքուր, բայց շարժուն և շատ կենսունակ».
«Անշարժ մի Հայաստան ու շարժական ձիավոր թաթար–թուրք–սելջուկ–մոնղոլ— խփում ու փախչում են, տալիս ու փախցնում են: Տեղում դարերով կանգնած, իր տեղին սովոր մի խեղճ անտառ ու մատոռավոր սղոցով, դինամիտով, տո՛ տրակտորավոր, տո՛ ավտոյավոր անբռնելի մի բանակ– տրաքացնում ու փախցնում է: Ողջ կենա սովետական մեր խորհրդային իշխանությունը, և գիտե՞ք ինչու ենք ասում հաստատ կենա– քանի որ մենք նրան ասելիք ունենք: Մեզ տարեք կենտրոնական կոմիտե՝ մենք իրեն ընկեր Դեմիրճյանին, Կարեն Սերոբովիչին, ասենք: Ասենք.– Մենք էս ժողովրդից ատված մի հասարակ անտառապահ ենք, քու իրավունքն ու խելքը մերից հազար անգամ շատ է, քանի որ դու մեզանից վեց տարով ջահել ես և քու կրթության գործը պատերազմի բերանը չի ընկել, բայց սպասիր մեր խոսքը վերջացնենք՝ յոթնամյակի մեր վկայականից նոր հարցրու. ո՞ր տեխնիկայի զարգացումով հանձին շոֆերության մի նոր բուրժուական դասակարգ առաջացավ՝ որ ջրերը աղբյուրի ակունքից սկսած կարբիդ լցնելով ոչնչացրեց ջրերի կյանքը, կաղնուտը սղոցեց ու եռակցման սատանայի սարքով բունը խանձեց՝ թե իբր կայծակն է խանձել, որ ճանապարհը թողած ավտոն կենդանի լանջով է քշում և կենդանի լանջը դարձնում մեռյալ ճանապարհ, որ իր երեք ռուբլիների թե իր երեխայի մի գիշերվա ուրախության համար սոճուտից երկու հարյուր ու քսանհինգ մատղաշը գողացավ՝ մեր տասը տարվա ուրախությունն ու աշխատանքը– անհայրենիք, անարմատ, տակռապոկ, հարյուր կիլոմետր–ժամ արագությամբ մի ժողովուրդ՝ որ ուր հասնում է կեղտոտում է, քանի որ գիշերն ինքն այդտեղ չի քնելու և վաղն այդտեղ չի նստելու: Հասկացրո՛ւ, հասկացրու էս ժողովրդին, որ էս երկիրն իրենն է, որ վերևից եթե աղբ է թափվում գլխին՝ էդ հատուկ մենք չենք թափում, էդ երեկվա իր շպրտածն է»:
Տախը
Այսպես Ռոստոմից խլում են պապենական հողերը, ապա անտառը, ազգականներին, հանդիսատեսին՝ հիացողներին ու ենթարկվողներին և, ի վերջո, մանկության հուշերը։ Միայնակ մնացած հերոսը տեսանելի նմանություններ է դրսևորում մեր Էպոսի Փոքր Մհերի հետ։ Ինչպես այդ հերոսը, Տերը խորթանում է իր իրականությանը:
Մեկ այլ առիթով իր «Տախը» վեպը չավարտելու պատճառների, նաև իր հերոսի մասին Մաթևոսյանն ասում է .
«Մի քիչ բարձրագոչ կհնչի, եթե ասեմ, որ էս ժողովրդի, էս կյանքի մարգարեն էի լինելու՝ հիմա դառնալու եմ ուղղակի սև տարեգիրը: Կյանքը ինձանից առաջ ընկավ: Անբարոյականությունը կուտակվեց, կուտակվեց, ու ճայթեց ահա էս սև հեղեղը: Ահա էդ մասին էր գործը: Եվ էն տագնապների առաջ, որ էսօր մեզ համար ապական օդ են դարձել, էդ տագնապների առաջ էս երկրի որդին, որ մի քիչ ես եմ, երևի մի քիչ էլ դու և բոլորն են եղել - ահա, նա ուզում էր դառնալ բարոյականության էն կերպարը, որ՝ Իսահակյանի-Սահյանի խոսքով՝
Հոգնաբեկ ճայեր, իջեք ուսերիս,Ես ժայռի նման կանգնած եմ ամուր:
Պողոս Առաքյալ. «Ինձ եկեք, հոգնածներ ու բեկվածներ...»: Ահա, էդպիսի մի կերպար էի ձգտում ունենալ - կուզես Քրիստոս ասա, մարգարե կամ Դոն Կիխոտ... Գործը բավական արված է, շատ ջանք, տաղանդ ու գեղեցկություն է թափած, չի կարելի անավարտ թողնել»
1994
Հրանտ Մաթևոսյանի ծննդյան 90-ամյակին նվիրված «Խոսքի աշխարհը» նախագծի շրջանակում ներկայացնում ենք հատված «Տերը» կինովիպակից:
ՏԵՐԸ, 1980
․․․Ձիու վրա՝ մյուս օրը մենք արևոտ Կաղնուտ լանջին էինք: Խաղաղ, իսկապես արևոտ՝ Կաղնուտն իր համար կար, բայց թաքուն մի բան մեզ սկսեց անհանգստացնել: Մենք չէինք հասկանում մեզ ինչն է անհանգստացնում, հետո ուշքի եկանք տեսանք, որ ծառերը համրում ենք: «Քսաներկու... քնած էշ, ասացինք, գլուխդ սնդուկն ես կոխել, պառավի նման գաթա ես հաշվում՝ մի ջուխտ, էրկու ջուխտ, իրեք ջուխտ»: Ձին քշեցինք, կաղնուտի եզրին մեր տեղը փոխեցինք, հետո, աներևույթ մեկը
մեր սանձը կարծես քաշեր, գնացինք կանգնեցինք այնտեղ, ուր կաղնի էր եղել ու հիմա չկար: Կաղնին տարել ու տեղը ճմբածածկ էին արել. ճմբերը ետ տվեցինք՝ ջլատված արմատներ էին: «Կեցցեք, ասացինք, առայժմս դո՛ւք կեցցեք»:
Կաղնին ներքևը թփերի մեջ էր, վրան ճոպանի կապեր կային, կեղևած մաքրած էր: «Կեցցեք, ասացինք, իսկապես կեցցեք»: Այդտեղից՝ թփերի մոտից մենք դարձյալ նայեցինք Կաղնուտին, ընտրեցինք ամենաուղիղ, ամենաբարձր, ամենահաստ ծառը,
մոտեցանք: Քարով մենք խփեցինք՝ ծառը տռուզ էր, փուչ չէր և դրանով՝ դատապարտված: Հին ժամանակներում ցարի անտառապահը բնի շատ վերևներում գրել էր իր անվան սկզբնատառը, հետո մենք էինք գրել՝ Ռ. Մ. «Ես ձեր անհայրենիք հերն անիծեմ, ես ձեր վնասարար, ես ձեր անսիրտ, անհոգի, վայրենի...» - գազանի պես մենք ծառի տակը քանդեցինք ու բացահայտեցինք դինամիտի լիցքերը:
Հետո արդեն, դա կարծես վերջնական հաղթանակ էր, մեզ թուրքի փաշայի գոռոզություն էր համակել, ձիու վրա շիտակ նստած, Մամռուտ հնձած խոտհարքներով դանդաղ ու հանդիսավոր անցանք և չնայած խոտհարքներում մի կենտ խափան տրակտորից բացի մարդ ու մարդու շունչ չկար՝ մենք կարծես ժողովրդի ու ժողովրդի հիացմունքի միջով էինք անցնում:
Տիրաբար նայեցինք խոտհարքին, մեկին՝ մենք գիտեինք ում՝ քամահրեցինք, զզվանքով ծլթծլթացրինք. «Ծըլթ-ծըլթ-ծըլթծըլթ. մուրացկան շան որդի, ասացինք, որ մուրացկանի նման խեղճ ես ու մուրացկանի չափ պնդերես. Մամռուտ խոտհարք ես խլել ու էլի երեկվա մուրացկանն ես. խոտդ հավաքելու է, քրեական շան որդի, դու ո՞ր ղեկավարի ոտներն ես հիմա լիզում... խոտդ հավաքելու է, խոտը՜դ», ծղրտացինք:
Մեր հայացքը մենք չէինք կարողանում խոտհարքից կտրել և չէինք կարողանում փչացող խոտի ափսոսանքը խեղդել մեր մեջ, գնում էինք անընդհատ ետ նայելով, ձին այնինչ ձորակն էր մտել ու ջուր էր փնտրում: Այդտեղ պիտի ջուր լիներ - չկար: Կռահեցինք, որ աղբյուրը տարել են: Ձորակն ի վեր ձիավարեցինք, պարանոցը երկարած՝ ձին անընդհատ ջուր էր փնտրում, և դեմ ընկանք բետոնե ամբարտակին ու թուջե կափարիչին: «Բարև ձեզ, ասացինք, դուք էս երկրի տերն եք. քաղաքն էլ է ձերը ու գյուղն էլ»: Կափարիչը հանեցինք գլորեցինք, մեր գլուխը ներս մտցրինք նայեցինք և երբ մեր գլուխը ետ հանեցինք՝ մի վատ, բայց մեր կարծիքով արդար թշնամություն էինք մտածել - մտածել էինք ամբարտակը պայթեցնել:
Դինամիտ բանեցնել չգիտեինք. ձին հեռացրինք կանգնեցրինք մի հեռու ապահով տեղ, դինամիտներն առած ետ եկանք:
«Էս երկիրը դեռ անտեր չի, կներեք», ասացինք: Վախով, չարությամբ ու հավատով՝ թե հիմա իսկապես պայթեցնելու ենք, դինամիտի խուրձը շպրտեցինք ամբարտակ, մենք ետ նետվեցինք ու պառկեցինք: Մեր ականջները ափերով փակած պառկել էինք, սպասում էինք պայթյունի՝ չկար: Մի քիչ էլ ետ փախանք ու դարձյալ տափակեցինք գետնին, բայց պայթյունը չկար ու չկար:
Հեռացանք ծեծված շան պես. գնում-գնում ետ էինք նայում, գնում-գնում դարձյալ ետ էինք նայում. «Դուք էդպես գրագետ ու ամենագետ եք, մենք էլ էսպես խեղճ, ուրեմն», ասում էինք, և ծեծված շան նման երբեմն ետ նայելով այդտեղից քշվում էինք:
Հեղինակ՝ Հայկ Համբարձումյան
Մեջբերումների աղբյուրը՝ www.hrantmatevossian.org