1913 թ․ մեծ շուքով նշվեց Հայոց գրերի գյուտի 1500 և տպագրության 400-ամյակները։ Թիֆլիսում, Կոստանդնուպոլսում և հայկական մշակութային կյանքի այլ կենտրոններում եղան միջոցառումներ, քննարկումներ, տոնախմբություններ։ Հայոց պատմության ու մշակույթի կարևորագույն իրադարձություններին նվիրված միջոցառումները ոգևորության մեծ ալիք բարձրացրին հայության մեջ, նպաստեցին գրերի գյուտի ու տպագրության հետ կապված հարցերի լուսաբանամանն ու հանրահռչակմանը։ Բանաստեղծներն անմասն չմնացին հոբելյանական միջոցառումներին։ Գրվեցին գրերի գյուտին նվիրված ստեղծագործություններ, որոնց շարքում առանձնանում է Սիամանթոյի «Սուրբ Մեսրոպ» նշանավոր պոեմը։ Պոեմն այդ օրերին լույս տեսավ ոչ միայն Կոստանդնուպոլսում, այլև Թիֆլիսում։ Ժամանակակիցները հիշում են, թե ինչպիսի ոգևորությամբ ու ներշնչումով Կոստան Զարյանը պոեմից հատվածներ ընթերցեց Կոստանդնուպոլսում․
Իրականութեան մէջ անոր քերթուածին արտակարգ հնչականութիւնը, բառերուն ներքին dynamisime-ը, ճարտար թեքնիքով մը կրկնապատկուած, առանձին բան մըն է, երբ գայ մեզի քիչ-շատ զգայուն հոգիէ մը կամ արտասանելու որոշ շնորհներով օժտուած բերանէ մը։ Կը յիշեմ օրը, 1913–ի յոբելեանի հանդէսներուն, երբ Բերայի Ս. Երրորդութիւն եկեղեցիին մէջ առնուած հազար գլուխ խաժամուժը, զոր կառավարական, ազգային, եկեղեցական բոլոր դիտողութիւնները, սաստերը չէին կրցած լռեցնել, ինչպէս յանկարծակի գտաւ ինքզինք, «Ս. Մեսրոպ»-ի արտասանումով, կատարուած Կոստան Զարեանի կողմէ։ Ու մտիկ ըրին հասկցողն ու չհասկցողը։
Սիամանթօ հանդիսական բանաստեղծութիւնը ազատագրեց հոսհոսութենէն, թացիկ ընտանութենէն, դպրոցաան տափակութենէն։ Ու ըրաւ անկարելին՝ այն երջանկութիւնը, որով փառաւորուեր էին հնօրեայ վարժապետներ, գրաբարախառն քերթուածներու տարափով մը քանի մը ժամ գլուխ արդուկելու իրենց երանութիւնը ոսկեզօծելով երբեմն ազգային բանաստեղծի լուսապսակով մըն ալ։
Հակոբ Օշական
Հ․ Օշականը նաև ներկայացնում է Սիամանթոյի այս գործի ստեղծման ընթացքն ու բանաստեղծի հոգեվիճակը․
Ամիսներ տառապեցաւ ան այդ տարփողագիրը նուաճելու։ Չէք գիտեր անշուշտ, որ կը գրէր տաժանքով, տքալն, ծամելէն՝ իր մտածումները ու տրտմելէն՝ իր զգացումները։ Գիշերուան մը ճիգին գինը, երբեմն երկու տող, յաջորդ առտու կը բազմագրուէր ձեռքէ ձեռք անցնելով։ «Գուրան»-ի խմբագրումը յիշեցնող սա վիճակէն ունէր ներքին խոր գոհունակութիւն սակայն։ Իր թաքուն հպարտութիւններէն մէկն էր համեմատուիլ Նարեկացիին հետ իր բանի հեղեղ ու պատկերներու դարբնարան։
Չորս մասերից բաղկացած այս առինքնող պոեմն այսօր էլ ցնցում է ընթերցողին իր պատկերների նրբությամբ ու խորությամբ, այն մեծ ներշնչումով, որով Օշականի վկայությամբ համեմատվել է Սուրբ Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» երկի հետ։
Ներկայացնում ենք այս պոեմի ամենից ազդեցիկ հատվածներից մեկը՝ «Սուրբին աղօթքը», որտեղ նկատելի է Սուրբ Գրիգոր Նարեկացու Աղոթամատյանի զորեղ շունչը, Սիամանթոյի ներշնչումն այդ ստեղծագործությունից, սակայն միաժամանակ բանաստեղծի մեծ շնորհը՝ ստեղծելու նոր, ինքնատիպ ու բարձրարվեստ պոեզիա, որն աղոթքի ուժ ու ներգործություն ունի։
Լո՜յս տուր ինծի, Աստուա՜ծ անհերքելի,
Տիեզերքի անմեկնելի ճարտարապետ,
Ճակատագրի եւ ճանաչման ստեղծի՛չ,
Շունչի՛ մրրիկ, կեդրոնական կարողութիւն,
Սուրբ Սեղանիդ սարկաւագն Մեսրոպ`
Իր մշուշապատ մեծ երազին`
Քու ձեռքերէդ յստակութիւն կ'աղերսէ...
Օգնէ՜ ինծի, մեծապարգե՜ւ իմաստութիւն,
Ես` անցուպ հովիւ մեծ քարոզիդ,
Ես` եղկելի մահկանացու, ես տժգոյն տնտես`
Հայկազնեան ահեղ ցեղին…
Ես` տգէտ դպիր եւ անվաւեր վարդապետ,
Ես` անծածան դրօշ հաւատացեալ ամբոխներուդ,
Ես` անօժիտ վերածնո՛ղ եւ անանձրեւ այգեպան,
Ես` կոյր աղբիւր եւ կորաքամակ ճանապարհորդ,
Ես` անարժան օրհնաբան անվերջ փառքիդ,
Իմ անդպիր հօտիս համար լո՜յս կ’աղերսեմ…
Օգնէ՜ ինծի, Աստուա՜ծ բիւրեղ…
Ես` ողորմելի որոնիչ եւ անհետեւանք խուզարկու,
Ես` անքանքար քննիչ եւ անբերրի հիւլէ,
Ես` անաստիճան ճգնաւոր եւ անթռիչ հռետոր,
Դառնաժպիտ թափառական եւ աշակերտ անբանիբուն,
Երազատես մոլորեալ եւ անտաղանդ անրջող,
Ես` սահմանափակ պատուհան եւ փակեալ դուռ,
Ես` իմ հոգիիս հանդէպ փշրող երկա՜թ ալիք,
Ես` գերեզմանի՜ պահապան եւ մեռելո՜ց հաշուակալ,
Ես` հրեղէն հացիդ կարօ՜տ ցորենաքաղ...
Ես` աներդիք գիշերող եւ անսափոր ծարաւի,
Ես` մենաւոր մշակ տատասկներու մէջ կորուսեալ,
Ես` անճառագայթ աղջամուղջ. ես անլար քնար,
Դեռ անբարբառ Հայկազնեաց հոգիին`
Բացատրութեան Բանալի՜ մը կ’աղերսեմ…
Օգնէ՜ ինծի, Տարրերու հայր,
Ես` աչք աղօտ եւ տեսողութիւն անթափանց,
Ունայնամիտ ունկնդիր եւ չարալուր ականջ,
Աններդաշնակ երաժիշտ եւ մեղկաձայն երգիչ…
Ես` անհողագործ դաշտօրայ, շտեմարան թափուր,
Մեղանասպաս անհաց եւ ցամաքեալ գինեբաշխ,
Ես` անկոչ հրաւիրեալ Յիսուսական հարսանիքին,
Ես` անձէթ լուսարար եւ անմատեան մտածող,
Եւ անգորով գգուիչ եւ սիրազուրկ սիրահար,
Ես` անհրապոյր քարոզիչ եւ քարկոծեալ քրիստոնեայ,
Օժիտաբեր աղքատ եւ անոսկի հարուստ…
Ես` անհամբոյր շրթունք եւ հոգեզուրկ հեծեծող,
Ես` սի՛րտ անսէր եւ կուսութիւն անկատար,
Ես` անբեւեռ քալող եւ երերուն ուղեւոր...
Քու փրկութեան փարոսներէդ կաթի՜լ մը լոյս տուր ինծի…
Եւ երկնային դուռներուդ հետ հոգեկան
Կեանքին դռները դրախտին պէս թող բացուին…
Օգնէ՜ ինծի, անծի՜ր Աստուած…
Ես` անկարկաջ առուակ եւ խափանեալ ջրվէժ…
Ես` ուսուցիչ անուս եւ վարանեալ վարդապետ,
Ես` դպրութեանց դեռ անպսակ տնօրէն,
Ես` խեղճերու հանդէպ ինկո՜ղ վարագոյր...
Ես` որմ մթաշէն, գեհենական բանտարկեալ,
Ես` շիւղ կորուսեալ, հո՜ւն անպարգեւ…
Մացառապատ կածան, օձապտոյտ գետնուղի…
Ես` անհիւրընկալ օթեւան եւ անբազմոց մահամերձ…
Լապտերիդ լոյսը մի՛ մերժեր ինձ…:
Օգնէ՜ ինծի, համագումար Սկզբունք,
Մկրտութեան ես անմիւռոն աւազան,
Ես` աղօթքի կիսակործան գաւիթ,
Ես` անօրազուրկ հողագործ, անգերանդի հնձող,
Ես` անբոյր օծանող եւ դառնահամ իւղ,
Ես` անբալասան բժիշկ եւ պապակեալ պատրոյգ,
Ես` հողմակոծ անտառ եւ արտասուաթոր ուռենի…
Ես` անտ ատաղձ եւ բորբոսեալ գերան,
Ես` հողաշէն բուրվառ եւ անծխելի խունկ,
Ես` անողկոյծ որթառունկ եւ վարակեալ վարսակ,
Ես` անճշմարիտ ճակատ եւ անուղիղ ձեռք,
Ես` անկարող կարգաւոր եւ աննշխար քահանայ,
Ես` մենութեանս մէջ մխացող անկարաւան անապատ,
Այցելութիւ՜ն տուր ինձի...:
Օգնէ՜ ինծի, ո՜վ անբաղդատ Օրէնք,
Ես` վարանոտ մարդ եւ յուսահատ անձ…
Ես` ահաբեկ անհատ եւ շուարած շնչաւոր,
Ես` տարակոյսին մէջ տատանող հողմահալած,
Անլսելի աղաղակ եւ անարձագանգ շեփոր…
Ես` գօս տերեւ` աշուններէն վա՜ր ինկող...
Ես` չորացեալ ճիւղ եւ անհոտաւէտ վարդենի,
Ես` ուշիմութեան ուրուական,
Ես` կարճիմաստ իմացական եւ խոնարհած խելք,
Եկեղեցիիդ կամարներուն տակ հեծեծող`
Քրիստոնեայ ժողովուրդիդ դէմ յանդիման
Ես` Աստուածաշունչ մեծ Մատեանիդ
Օդարալեզու ընթերցող եւ անհարազատ թարգմանիչ...
Օգնէ՜ ինծի, անծայրածիր Ծանօթութիւն,
Գերազծօր Տէր, անհուն հնարիչ,
Լոյսի զենիթ, անկնճիռ իմաստ,
Ջուր երկնային, անանջրապետ հոգի,
Անհաշիւ բաշխող, երազներու սահանք,
Ճանաչումի դու ծածկողդ լուսեղէն
Իմ կործանեալ ուսիս վրա թող ծածանի,
Եւ` հսկումներու, հեծեծանքի, աղօթքներու
Այս իրիկուան, քառասներորդ գիշերին`
Աստուա՜ծ անհեղլի, Աստուա՜ծ անափունք,
Արարչագործ ձեռքդ իմ ուղեղիս երկարէ,
Հոն իմ գիւտս խմորելու…: