Հայկական ձեռագրերն, ինչպես մարդիկ ունեն իրենց կենսագրությունը. ծնունդ-ստեղծում, նվիրաբերություն եկեղեցուն, պաշտամունքի առարկա, առևանգումներ, փրկություններ, տարբեր հանգրվաններ և այլն: Այս տեսանկյունից մեր ձեռագրերի կենսագրությունների համար բնութագրական ու անչափ հետաքրքիր պատմություն ունի աշխարհի ամենամեծ հայկական ձեռագիրը՝ Մշո ճառընտիրը.
Ի՞նչ է Ճառընտիրը
Ճառընտիրը կամ տոնական մատյանը՝ ճառերի, քարոզների, եկեղեցում ընթերցումների համար նախատեսված ժողովածու է: Այն սկսում է շրջանառվել 8-րդ դարից։ Այստեղ եկեղեցական կարևոր՝ տերունական տոների հաջորդականությամբ ներկայացվում են Եկեղեցու հայրերի ճառերը կամ դրանց հատվածներ: Այդ պատճառով էլ ժողովածուն կոչվում է նաև Տոնական։
Մշո Ճառընտիրի ծնունդը
Այս յուրահատուկ ձեռագիրը ծնվել է Պատմական Հայաստանի Երզնկա քաղաքում տեղի Ավագ վանքում: Աննախադեպ չափերով մատյանի ստեղծումը ենթադրում էր հարուստ մեկենասի մասնակցություն: Ըստ ձեռագրի հիշատակարանի, մատյանի գրչությունը հովանավորել է Աստվածատուր անունով Բաբերդցի մի մեծահարուստ մարդ, որը հիշատակվում է «պատրոն» պատվանունով։ Թերևս եղել է Բաբերդի տանուտերը: Նրա ընտանիքի անդամներն են հայրը Վասուսը, և մայրը՝ Հռիփսիմեն: Ձերագրի Գրիչը՝ Վարդան Կարնեցին է, ծաղկող-նկարազարդողը՝ Ստեփանոս:
Չափսերն ու արժեքը
Մագաղաթյա այս ձեռագրի չափսերն են՝ 70.5սմ х 55.5 սմ: Այն այժմ ունի 601 մագաղաթյա թերթ, յուրաքանչյուրը պատրաստված է մի երնջի կամ արջառի կաշվից։Ձեռագիրը սկզբում ունեցել է 660 թերթ: Դրանցից 17 թերթ պահվում է Վենետիկում, մեկ թերթ՝ Վիեննայում, երկու թերթ պահվել է Մոսկվայում, սակայն դրանք 1977 թ. վերադարձվել են Մատենադարանին:
Ձեռագրի առևանգումը
Ստեղծումից կարճ ժամանակ անց՝ 1202 թ. Իկոնիայի սուլթանի արշավանքի հետևանքով, սպանվում է Բաբերդի տանուտերը և ձեռագիրն առևանգվում է Խլաթի թուրք դատավորի կողմից: Այն 2 տարի պահվում է Խլաթում: 1204 թ. Մշո Սուրբ Առաքելոց վանքի միաբանների ջանքերով և շրջակա գյուղերի բնակիչների հավաքած 4000 արծաթով մատյանը փրկագնվում է ու հանգրվանում Մշո Առաքելոց վանքում: Այստեղ էլ ձեռագիրը կազմվում է, գրվում է հիշատակարանը, ապա այն վանքում մնում է մինչ 1915 թ. և պահպանման վայրի անունով էլ կոչվում Մշո Ճառըտիր:
Գաղթն ու փրկությունը
1915 թ. Ցեղասպանության օրերին ձեռագրի մի մասը երկու հայ գաղթական քույրեր մեջքներին կրելով՝ հասցերել են Երևան: Ձեռագրի երկրորդ մասը գտնում է ռուսական բանակի մի սպա և նվիրում Թիֆլիսի հայկական բարեգործական ընկերության թանգարանին: Հետագայում 27,5 կգ. քաշ ունեցող ձեռագրի երկու մասերը հանգրվանում են Էջմիածնում, ապա Երևանի Գրական, ապա՝ Կերպարվեստի թանգարաններում: Վերջապես 1938 թ. այն բերվում է Մատենադարան, որտեղ էլ այսօր պահվում ու ցուցադրվում է:
Գիրը, պատկերներն ու բովանդակությունը
Ձեռագիր ունի ոչ շատ տարածված եռասյուն, երկաթագիր գրություն: Մագաղաթյա ընդարձակ թերթերի եռասյուն գրությունից հետո մնացել են ընդարձակ լուսանցքներ: Այդտեղ կարելի է տեսնել գեղեցիկ ու գույնզգույն լուսանցազարդեր։ Մատյանն ունի չորս թեմատիկ նկար`Քրիստոս գահի վրա, Ծնունդը, Մկրտություն և Մուտք Երուսաղեմ։ Նաև ճոխ գլխազարդեր և զարդագրեր:
Մատյանն ունի հարուստ բովանդակություն. ընդգրկում է ընդհանրական և հայ եկեղեցու հայրերի ճառեր, ներբողյաններ, վարք և վկայաբանություններ, նամակներ, հայտնի և անհայտ տասնյակ պատմություններ և այլն։
