Նոյեմբերի 17-ը հայ բանագիտության հիմնադիր, ազգագրագետ, գրող Գարեգին Սրվանձտյանցի ծննդյան ու միաժամանակ հիշատակության օրն է: Այս բացառիկ մշակութային գործչին ենք պարտական «Սասնա ծռեր» էպոսի հայտնաբերման ու գրառման, Արևմտյան Հայաստանի տարբեր վայրերում գրառված բանահյուսական այլ ու բազմազան գանձերի գրառման ու հանրայնացման համար: Իր չորս հայտնի գրքերում՝ «Գրոց և բրոց. Սասունցի Դաւիթ կամ Մհերի դուռ»(1874), «Մանանայ»(1876), «Թորոս Աղբար»(1879) և «Համով-հոտով»(1884) և կրթական ու մշակութային այլ ուսումնասիրություններում երջանկահիշատակ Գարեգին Սրվանձտյանցը, ոչ միայն գտնում ու բարձր գիտական մակարդակով ներկայացնում է մեր բանահյուսական գանձերը, այլև առաջին հերթին վերգտնում ու իր հայրենաշունչ, հյութեղ ու ոգեշնչող խոսքով ներկայացնում է հայոց ազգային ոգին, արթնացնում է դարերի նիհրի մեջ գտնվող ժողովրդին, ցույց տալիս մեր ազգային գանձերը, հայրենիքի նկատմամբ իր մեծ սիրով վարակում ընթերցողին: Անհնար է կարդալ Գ. Սրվանձտյանցի ներշնչող խոսքն ու չհպարտանալ մեր պատմական հայրենիքով, չսիրել մեր բնությունը, լեզուն ու մշակույթը: Art365-ը ներկայացնում է մի ոգեշնչող հատված Գարեգին Սրվանձտյանցի «Համով-հոտով» գրքից, որտեղ հեղինակը հիացմունքով ներկայացնում է Վան-Վասպուրականի բնությունը ու մշակութային հուշարձանները:
Արշալուսէն առաջ ելանք՝ թողլով Դատվան եւ իւր բերդն ու ծովածոցը մեծ աղմուկի մէջ, զի կալերու ժամանակ էր, եւ այս տարի Աստուած բաւական բարիք պարգեւած էր դատող մշակին։ Հոն լեցուեր էին մրջիւնի կարաւանի պէս Վանայ գաւառաց սովեալները՝ Աղբակէն, Նօրտուզէն, Խօշապէն, Շատախէն, Հայոց ձորէն, Գաւաշէն, Մոգսէն, Հիզանէն եւ այլն։ Արք, կանայք, ծերք, մանկտիք, հարսունք, աղջկունք, հայ եւ քիւրտ, եւ այս կարաւանի ողորմելի տեսարանը, գրեթէ մինչեւ ’ի Վան, զօր եւ գիշեր կը տեսնենք, նուաղեալ, գունաթափ, հիւանդ… որք կը դիմէին՝ Դատվանայ վրայէն անցնելով դէպի Հացեաց գաւառն՝ Պուլանըխներ։ Նոյն տեսարանն էր ծովու միւս կողմն, ուստի կ’երթային Արճիշոյ կողմանէ ’ի Մանազկերտ եւ ’ի Պուլանըխ, եւ քանիմըպատիկ առաւել լի էին Վանայ մէջ…։
Նաւերը կողէ կող կը ծըփծըփային Դատվանայ առջեւ, որք թէ՛ մարդ կը հանէին եւ թէ՛ ցորեն պիտի բառնային, եթէ գտնէին… թող լինէր գարի, թող լինէր կորեկ, եթէ գտնէին…
Մեր ետեւը բարձրագլուխ եւ անտարբեր կեցած էին Գրգուռ ու Նէմրութ լեռները՝ երես դէպ յարեւելս, կազմ, անթարթ, թագաւրի մը թիկնապահներու նման, աչերնին յառած Վարագայ լեռան։ Եւ ահա հովն հանդարտօրէն շարժեցաւ, ոսկեղէն շողեր տեսնուեցան ալեաց շղարշատես ծալքերէն՝ առագաստի հարսի մը պէս ’ի հանդերձս ոսկեհուռս զարդարեալ եւ պաճուճեալ։ Երեւեցան օգոստոսի օգոստափառ արեգական ճառագայթները, հրեղէն վրանը, դեղին լուսով ներկեալ, արկաւ Վարագէն մինչեւ Մոկաց լեռները, որոյ ներքեւ կը մնային Վանը, Հայոց ձորը, Ռշտունիք եւ երեւոյթն ամբողջ ծովուն՝ իբրեւ յատակ փռուած վրանին, կապոյտով եւ դեղինով, ոսկեթել գործած։ Կակո՜ւղ գորգ, որուն վրայ դրաւ լոյսն իր ոտները։ Բարձրացա՜ւ արեգակն։
Անշուշտ, այսպիսի չքնաղ արեւածագման տեսարանի մը հանդիսահայեաց, երգած է հոգենուագ հագներգուն. «Յարեւու եհար զխորան իւր եւ ինքն որպէս փեսայ, զի ելանէ յառագաստէ իւրմէ եւ ցնծայ նա որպէս հսկայ, յընթանալ զճանապարհս իւր»։
Արդարեւ, քանի՜ սքանչելի ես, ո՜վ արեգակն։ Քո լուսով կը զարթնուն եւ կը զուարթանան բոյսն ու կանաչը, հաւքն
ու գազան, ջուրն ու ցամաքը։ Քեզմով կը սթափին, քեզմով կը փայլին, կը կենդանանան, քեզմով կ’աճին, քեզմով կը
գունագեղին, կը հոտաւէտին, կը գեղգեղեն, կը շարժին կ’ընթանան, կը թռին, կը ծիծաղին, կը հասուննան, կը կատարելանան ամենայն արարածք։ Դու ես Արարչին աչն, եւ քո լոյսն ու ճառագայթը Արարչին գթութեան եւ
նախախնամութեան աղբիւրն, որ կը հոսի տիեզերաց վրայ, եւ մարդն կ’ապրի յամենայն արարածս երկնային լուսով եւ հրով։
Այսքան տպաւորութիւններ յիս անոր համար, վասն զի ծնածս աշխարհի արեւը կը տեսնեմ, եւ Առաւօտն ու Արեւը խորհրդաւոր նշան են եւ յոյս կ’ընծայեն վշտակիր սրտից, տառապեալ անձանց եւ ժողովրդոց, թէ պիտի անցնի խաւարն, փախչի աղջամուղջն, ծագի կենաց առաւօտն, եւ կենսատու արեգակն պիտի բերէ, նորոգէ բարութեան օրեր։
***
Մեր ձախ կողմը ծովն է, յաջմէ՝ Ուրտափ գեղն։ Ահա Թուխն եւ իւր սիրուն վանքն ծովատես՝ Սուրբ Յեզդիբուզդին։ Թուխայ գետն, որ կուգայ Գօզալ դարայէն, ապա Խնծորիկ զոյգ գեղեր։ Ասոնք ամէնը լեռան կողին վրայ նստած, որոց ոտները կը հասնին ’ի ծով, իրենց վրան գլուխը խիստ խօրօտիկ զարդարուն մացառներով, պրակներով, մշակեալ մրգաբեր տունկերով եւ անոնց մէջ լեցուն գոյնզգոյն եւ հազարլեզուեան երգիչ թռչուններով, գլգլացող ջրերով։ Ընտիր ճաշակաւոր վայրեր, որոցմէ առաւելն աշխարհի հիացումն բերող Վոսբորն միայն ունի։ Եւ Վոսբորն ունի, քանզի մայրաքաղաք է, շքեղ շէնքեր, շքեղ անձներ. անթուելի ծախքերը շքեղացուցած են զինքն։ Իսկ նազելին Վանայ ծովը, ինչ որ Աստուած տուեր է, լիովին ունի. մա՜րդ միայն չունի։ Այդ չքնաղութեանց մէջ թէպէտ դէմքով ու կազմով գեղեցիկ եւ առոյգ, բայց անշուք եւ անշնորհք կը գտնես բնակչաց տունն եւ վրան-գլուխը։
Ողջո՛յն ձեզ, ծառք ու մացառք։ Ողջո՛յն, ջուրք եւ դալարք։ Ողջո՛յն, տունկք եւ դարաստանք։ Ողջո՛յն, ժայռք եւ
կապանք։ Ողջո՛յն, ձորք եւ բարձունք։ Ողջո՛յն, մագիք եւ խոյք։ Ողջո՛յն, գեղորայք եւ մատրունք։ Ողջո՛յն, շէնք եւ
աւերակք։ Ողջո՛յն, աղբիւրք եւ առուք։ Ողջո՛յն, մարդ եւ թռչունք։ Խաղաղութիւն ընդ ձեզ, բնակիչք լերանցս, Հայք եւ
Քուրդք…
Անցնիլ կ’ուզեմ արագօրէն Սորբայ սարէն՝ մեր ձախ կողմը թողլով Սորբն ծառազարդ, ծովածոց, որոյ թիկանց բարձրավայրը կը ցուցնէ աւերակ բերդ մի։ Եւ ոչ հեռի՝ Սուրբ Կարապետի վանքը, ծովու կողմէն եւ ցամաքէն աննման դիրք։ Կը վերելենք մացառներու միջով. քրդերու կարավանը հարիւրաւոր բեռներով կը դիմաւորեն։ Դրախտի հոտով կը լցուի մեր շուրջը. Արտամէտու խնծոր բարձած կը տանին ցորենի հետ փոխելու։
Ո՜վ հոտ խնկաբոյր, անոյշ եւ եդեմական, ո՜վ համ եւ տեսք պատուական՝ Արտամէտու խնծոր, որ բեռներու մէջ՝ կապանաց
տակն, այդքան հրապուրիչ ես, բուրմամդ անուշակ, մորթովդ նուրբ եւ բարակ, գունովդ կարմիր եւ ճերմակ, մսովդ փափուկ ու կաթնորակ՝ ժպտուն մատղաշ մանկիկի մը թուշերու նմանակ։
....տապարներու զարկուացքը, տապալմունք ծառոց, խըշրտունք ճղակոտոր ոստոց, ծառանալ ծխոց, որ ածուխ եւ վառելափայտ կը պատրաստեն Վանցւոց՝ նաւերուն տալու, մեր ճանապարհի զբօսանքներն են։ Լքեալ շինից, խանի, գոմի, վրանատեղւոյ նշանք, տնկուած քարեր, մահարձանք, մեծամեծ բեւեկնիք, ընկուզենիք, քարջենիք (վայրի տանձենի), դառնջենիք (վայրի խնձոր), մասուրք, մորենիք, ալոջք կը բռնեն մեր աջն ու ձախը, մեր ետեւն ու առջեւը։ Իսկ հոտ անուշահոտ խոտոց, ուռցին, դաղձին, ձիթրէնին եւ այլ պէս-պէս բուսոց բուրումն կը սփռեն ամբողջ օդին մէջը։ Կը բարձրանանք եւ կը խոնարհինք յառաջանալով։ Ծովն մեր ամէն քայլափոխին նոր տեսիլներ երեւան կը հանէ՝ խորշերը, գոգերը, կղզիներ, ափեր, եւ նոր-նոր ծալքեր կը բանայ իր գեղեցկութեանց. յաջմէ՝ ամպածրար լեռներ հետզհետէ կը բանան իրենց փեղկերը, եւ հեռուստ միապաղաղ երեւցած Տորոսին մեծ ողնաշարք, այժմ կ’երեւան բաժան-բաժան, ոլոր-մոլոր խորերով, ձորերով՝ իրենց փորին մէջն եւ կողերուն վրայ ունենալով գեղեցիկ գեղակներ, յորս նշանաւոր է Բելու՝ իւր մեծութեամբ եւ համբաւով։ Այդ լերանց գագաթներ՝ ճերմակ ձիւներով, սառնորակ հոսելով, կը զովացնեն խորունկ շէներու արօտականներն ու արօրականները եւ Կառկառու, Դատիկու, Խիզանու ճամբորդները։
... եւ ահա կը հասնինք մի գեղեցիկ բաժակաձեւ դաշտ մը, որոյ մէկ կողմն Ողվանց գեղ եւ մեծ տեղ մը կը բռնէ Կօլլիւ կամ հայերէն՝ Եղէգիս անուն գեղ հայոց, որոյ մէկալ ծայրն է Գոմք գեղ, եւ ծովուն երեսակողմն՝ Գոմոց Ս. Գէորգայ վանքը։ Կարճկանից գաւառն է։ Աստի, Կապուտկող լերան կապոյտ հողերն ու կողերը կոխելով, երկա՜ր գիծով մը կ’երթանք եւ ահա ծովակողմը զառիվայր կ’իջնանք Ս. Յակոբայ վանքը, որուն արտերն ու ծառերը խառն են Ընձաք կամ Ընձաքար գեղին, ուր Հայեր կը բնակին։ Բայց ծովն չ’երեւիր այլ եւս. թեւ մը լերանց կը ծածկէ ծովուն երեսը, եւ կ’իջնանք ’ի Ձորամէջ։ Մշակեալ արտեր, վազուն ջրեր, շէն ջաղացքներ, փոքրիկ, այլ վայելուչ գեղեր կուգան մեր առջեւ։ Այս լեռնաբազուկին միւս երեսը կը մնան Ս. Թովմաս, Լուսապտուղ Ս. Սահակ եւ Կարմրակ վանքեր եւ քանի մը գեղերը, ինչպէս նաեւ ԱՌ ՏԷՐ կղզին։ Եւ մենք, ողջոյն տալով Օրանց կամ Ուրանս գեղին, մեր դէմքը հարաւէն յարեւելս դարձնելով, կ’ելնենք ձորահովիտէն ’ի Նոր գիւղն, որ մեծատուն եւ ծանրաբարոյ տիկնոջ մը նման գրկելով բազուկներով իւր մանկունքը գրկաց եւ ծնկաց վրայ, կռնակը լեռան տուած, ծալապատիկ նստեր ծովափը՝ դալարներու վրայ, ծառերուն շուքը, փոփոխակի ձգելով իւր աչքերը Աղթամարայ եւ Ս. Խաչին ժայռին, Ս. Նարեկացւոյն տաճարին եւ ճգնաքարին։ Նոր գիւղը մեծ ջրհան է նաեւ Գաւաշու-Ռշտունեաց գաւառին։
Խան, որ մօտ տարիներուս շէնք մի է, ուր կը նստի գաւառիս գայմագամն եւ դատաւորն, մօտ է Նոր գիւղին։ Ծովեզրը մնաց
Մոխրաբերդ գեղ, որ յուշ կ’ածէ տեսողաց, Վարդանանց դարու, Յազկերտի ղրկած մոգաց շինած Ատրուշանը, զոր կործանեց Սահակ Ս. եպիսկոպոսն՝ ըսելով. «Աստուածք, որ զերկինս եւ զերկիր ոչ արարին, կորիցեն ’ի ներքոյ երկրի», որոյ մոխրակոյտը եղաւ
Մոխրաբերդ, զոր ողողեր է ծովն անհետ, բայց անունը մնացեր է ցայսօր անոր մօտ նոր շինած գեղի մը վրայ։
Աղբյուրը՝ www.digilib.aua.am