Արաքսին
Արևմտահայ բանաստեղծ Դանիել Վարուժանի (1884-1915) կյանքի մեծ սերը, նրա աշակերտուհի, ապա նաև կին՝ Արաքսի Թաշճյանն էր։ Արաքսիին բանաստեղծը ծանոթանում է իր հայրենի Բրգնիկ գյուղում։ Աղջիկը հարուստ ընտանիքի զավակ էր, գրական փորձեր էր կատարում և հիացած էր Վարուժանով։ Նա խնդրում է ծնողներին, որ իրեն ուղարկեն Դանիել Վարուժանի մոտ` մասնավոր պարապմունքների: Դասերի ընթացքում նրանց միջև փոխադարձ մեծ սեր է ծնվում: Սակայն, աղջկա ծնողները դեմ էին այդ հարաբերություններին, քանի որ նախատեսել էին իրենց աղջկան ամուսնացնել մի հարուստ մարդու հետ։
Պայքար երջանկության համար
Մի պահ ընտանիքի պարտադրանքով Արաքսին մերժում է Վարուժանին, սակայն հետո նրան նամակ գրում․
«Դու գիտցիր, որ քեզ մոռանալն անկարելի է, մահս նույնիսկ քեզ համար աչքս առած կը պտըտիմ խևի պես, միշտ նայելով նկարիդ վրա, հազիվ կրնամ զսպել արցունքս և մերթ ընդ մերթ ալ արցունքներովս և համբույրներովս կը ողողեմ զայն»:
Ի պատասխան բանաստեղծը գրում․
14 յուլիս, 1910 թ․, աստ
Իմ հզօր եւ քաղցր Արաքսի,
Այսօր նամակդ ստացայ։ Եւ համոզուեցայ, որ դու չես փոխուած եւ այդպէս յեղյեղուկ մտքի տէր մէկը չես։ Այս քանի մը օրս դժոխային տառապանքներ կրած եմ, երբ ուզեցին ինծի համոզել. թէ արդէն Արաքսին խօսակցութիւններ ունեցած է ծանօթ պարոնին հետ եւ իր խօսքը տուած։ Վերջապէս նամակդ եկաւ վերջ դնել թէ՛ զրպարտութիւններուն եւ թէ այն վէրքին, որ սրտիս մէջ ժամէ ժամ կը լայննար։Նամակդ՝ որքան սիրով զեղուն, այնքան էլ յուսահատական էր։ Չէ՛, սիրելիս, պէտք չես վհատիր-ուժեղ բռնէ սիրտդ եւ կամքդ։ Ես արդէն կը գործեմ կոր, հանգիստ եղիր։ Վալիին դիմելը սխալ միջոց մըն է։ Այն պաշտօնական մարդ մը, որքան որ իրաւ զիս կը սիրէ, սակայն թէ՛ իր միջամտութիւնը մեզի անպատուաբեր կ՚ըլլայ եւ թէ մեծ արդիւնք մըն ալ չունանար։ Միակ միջոցը սկսած ենք ծրագրել. միայն թէ դու քու ինկած դերիդ մէջ անվեհեր, քաջ, ճարտար եւ պաղարիւն գտնուիս։ Այդ միակ միջոցն է փախուստը, միւս բոլոր օրինական միջոցները ի դերեւ ելած են հօրդ քով ու քու մօտաւոր ազգականներուդ քով. որ քեզ ուզած են այդ երիտասարդին տալով՝ շահեր ապահովել։ Նախ ըսէ. 1) հաւա՞ն ես փախչելու, 2) միջոցներ ունի՞ս։ Կ՚իմանանք, որ ձեր պարտեզէն դուռ մը ունիք, որ փողոցին վրայ կը բացուի. գիշեր մը (յետոյ ժամը կ՚որոշենք), այդ տեղ կրնա՞ս գալ եւ սպասել, որ քեզ մէկը (ես կամ ուրիշ մը) փոխադրէ կառքի մը մէջ, եւ մենք կ՚երթանք արդէն՝ ուր որ ծրագրուած է եւ հոն կը պսակուինք։ Ահա միակ միջոցը, ամէն ինչ անօգուտ է ասկէ զատ, զի ծնողքդ ողորմելի խորհողներ են, մեր ոճրագործները եւ ուրիշներուն շահերուն գործիչները, որոնք կարծես քեզ երդուեր են ծախել։ Խորհէ, վճռէ. իմ կողմէս ջանքեր չի խնայուիր գործը լաւ կազմակերպելու համար։ Նամակներդ, մանաւանդ այս վերջինդ, որոշ ըլլայ եւ ամենայն ապահովութեամբ ինծի ղրկուի։ Այժմ այսչափ։ Համբուրելով արցունքոտ աչքերդ, համբուրելով սիրտդ, որ ինծի համար համայն տիեզերքին արեւն է եւ միայն ոմանց համար չնչին ծախու քսակ մը։ Յաղթանակը մերն է, զինուէ ամբողջ ջղերովդ միշտ քուկդ։
Դ. Վարուժան
Հարսանիքը
Սակայն, այդուհանդերձ, Արաքսիին որոշում են նշանադրել։ Այդ օրը Արաքսին կարճ նամակ է գրում Վարուժանին․
«Ոչ ոք կրնա բաժնել զիս իմ սիրած ու պաշտած Վարուժանեն»:
Բանաստեղծը ընկերներից մեկի միջոցով երկտողը ցույց է տալիս Արաքսիի փեսացուին։ Կարդալով նամակը՝ փեսացուն հուզվում է և երջանկություն մաղթում Դանիելին և Արաքսուն։ Շուտով գյուղում կատարվում է նաև սիրահարների ուրախ, հարսանիքը։
Զավակները
Սիրո երգը
Դանիել Վարուժանը բազմաթիվ սրտառուչ ու ներշնչող բանաստեղծություններ է հեղինակել: Նրանց մեջ առանձնանում է հանրահայտ «Ով Լալագեն»: Այն մարդկային նուրբ ապրումների ու հույզերի տպավորիչ ներկայացում է, կանացի գեղեցկության պաշտամունքի մի հիանալի պատկեր: Այստեղ կարող ենք տեսնել կյանքի, աշխատանքի, սիրո, բնության գեղեցկության, պտղավորման ու զարթոնքի նկատմամբ մեծ հիացում ու փառաբանություն՝ ներկայացված տպավորիչ պատկերներով ու հյութեղ լեզվով: Վայելենք ու ներշնչվենք.
…Ո՛վ Լալագէ
Կը յիշե՞ս, ո՛վ Լալագէ.
Ես քեզի հետ, ծանր ամիսին յըղութեանդ,
Այգիիս մէջ ման եկայ
Պըտղաբերձ օր մը աշնան:
Մայրամուտին շողերուն տակ դալկահար
Ծառերն էին ոսկեձոյլ:
Եւ ողկոյզներն աչքերու պէս հըրեղէն
Քաղցրութիւններ կը ծորէին հողին վրայ:
Օ՜, իմ այգիս, օ՜, իմ այգիս կութքի՛ մէջ…
Հարիւրաւոր ժիր գերիներըս հըլու՝
Երկայնքն ի վեր ցանկերուն՝
Կը կըթէին սարբինան.
Եւ կողովներն հիւսուած էին հրաշագեղ
Մայրամուտի ոսկէառէջ նշոյլներով…
Անապատի անծանօթ երգ մը՝ շուրթին,
Եթովպուհին խընձորենին կը թոթուէր
Ծիծերն ի վար, գոգին մէջ:
Հոն, տըղաներ խառնածին՝
Կանանչացած, լեղակէ թուխ ձեռքերով՝
Կը ժողուէին ընկոյզներ:
Անդին բլուրէն վար, դէպ Քաղաքը, ճռընչուն,
Մեծղի եզներ, որոնց եղջիւրն այգեպանն
Որթատունկի սաղարթներով է պսակեր,
Կը քաշէին սայլերն ամբողջ բեռնաբարձ
Ողկոյզներու դէզերով
Եւալիքով գինիի:
Եւ փարչին մէջ, աղբիւրներուն վրայ բոլոր
Տերեւներ լի՜ւղ, տերեւներ լի՜ւղ կու գային…
Արդ յիշեցի՞ր դուն այն օրն, ո՛վ Լալագէ,
Ակօսներուն եւ կողերուդ ընդմէջէն,
Այն ծանր ամիսն յղութեանդ,
Կ'անցնէր ալիքն հողին յորդող ոյժերուն:
Արեգակի արիւնին նուռն էր՝ ծոցիդ
Մէջ հասունցած: Բուներն ի վար ծառերուն
Կը ծորէին շիթ առ շիթ
Յոյզերը՝ նման արցունքի:
Քու համբուրուած մարմինիդ պէս ծանրակիր
Հողն էր թըրջուած, էր կպչուն
Քաղցուներով եւ մեղրով:
Անուշաբոյր իր բեռին տակ կը կըքէր
Դեղձենին քե՛զ նըմանակ,
Քու ծիծերուդ նըմանակ
Ողկոյզներն այն լեցուն էին՝ ապագայ
Ծիծաղներով, ցընծութիւնով եւ կայթով:
Ու իրիկունն այն՝ կ'ուռէր կո՜ւրծքը հողին…
Հընձաններուն քովէն անցանք մենք դիւթուած
Խազմուզին բարկ բուրումէն:
Գերուհիներ, պարեգօտնին հանգրըճած
Մինչեւ իրենց պորտին տակ,
Կը կոխէին խաղողն ատոք՝ թըրջելով
Մինչեւ իրենց պորտին տակն, ո՛վ Լալագէ:
Վայրածըփիկ մազերնուն ծայրը համակ
Կը ներկըւէր բոսորագեղ յոյզին մէջ
Եւ քովն իրենց՝ հընաբոյր լայն կարասներ
Նուիրագործուած ամէն տարի, ծոցիդ պէս,
Լեցո՛ւն էին գինիներով – ծոցիդ պէս –
Լեցուն շողո՛վ, յաղթանակո՛վ բերկրանքո՛վ,
Յաւէրժակա՛ն կեանքերով:
Հետըդ անցանք ծիծաղներու, երգերու
Մէջէն առոյգ, զոր աշխատող հոգիներ
Կը պոռթկային տերեւներուն ներքեւէն.
Ու բուրումներն աշունին
Կը հասնէին մինչեւ աստղերն արծարծուն.
Ու այգին, լի պըտուղներով բազմազան,
Կարծես կ'այրէր, կը ծաւալէր խունկ մ'անոյշ
Վա՛րը, մինչեւ Քաղաքին վրայ հեթանոս,
Քաղաքի՛ն վրայ որ միշտ, տօնի խրախի մէջ,
Կը սպառէր հողն ու աւիշները հողին:
Այն ատեն (թոյլ կու տա՞ս ինձ
Խոստովանիլ, Լալագէ՛)
Ես ունեցայ ընդվըզումներ արիւնի:
Ու ցանկացայ արեգակին, հողին պէս
Ուռճացընել ինձ մերձեցող ամէ՛ն հունտ.
Ու – թո՛յլ տուր ինձ խոստովանիլ, Լալագէ՜ –
Երբ դուն անդին՝ կարկառուն նուռը ծառէն
Կը քաղէիր, ու յետոյ
Կը խածնէիր լիաբերան հեշտանքով
Անոր բոսոր մարգրիտներուն շարքն անոյշ՝
Ես ասդին թուխ Եթովպուհին – որ ջլեբաց՝
Հընձանին մէջ կը ճըմլէր կուզն –
Համբուրեցի՜… բըռնած հընդիկ ծամերէն
Պառկեցուցի ժըպտագին գլուխը կուրծքիս,
Եւ հեշտաբո՜ւռըն շըրթներով, Լալագէ՛,
Համբուրեցի՜…
Բայց դուն ինչո՞ւ կ'արտասուես:
Այն հեռաւոր աշունին
Բուրումներուն մատնըչութեանը համար,
Ո՛վ աշնագեղ Լալագէ,
Արտասուել, չա՜րժէր այսօր:
Հեղինակ՝ Հայկ Համբարձումյան
Աղբյուրը՝ Ոչ մի շաբաթ առանց սիրո, «Զանգակ», 2021