...հայրենի բնաշխարհը դանդաղ ներծծվում էր քսանյոթամյաՀակոբ վարժապետի էություն՝ ինչպես մանրահատիկ անձրևն է անկորուստ ներծծվում սևահողի մեջ, և Տեմիրճյան Հակոբ վարժապետը ուզում էր լինել իր աշխարհի գրողը, նկարագրողը, քարտեզագրողը, Հակոբ վարժապետն իրեն թաքուն անվանում էր Հակոբ Մնձուրի գրող։
Կարմիր եզը փոխվել էր կորչելու չափ, գեղեցկացել էր հրճվանքի չափ, դարձել էր Մնձուր ծովագույն լեռների ամենագեղեցիկ արարածը, իսկ Հակոբ վարժապետի նշագեղձերը բորբոքվեցին, նա շարունակեց ճանապարհը դեպի Պոլիս՝ բուժվելու։ Այդ հազար ինն հարյուր տասնչորս թվականի ամռան վերջին ամիսն էր, աշնան հերկերից մի քիչ առաջ։ Ձմեռը փակեց վերադարձի կածանները, իսկ հազար ինն հարյուր տասնհինգ թվականի ամռանը աշխարհում ոչ Արմտան կար, ոչ Տեմիրճենց մեծ գերդաստան, ոչ երեխաների բազմություն՝ որ սպասելիս լիներ վարժապետի վերադարձին, ոչ էլ Հակոբ վարժապետի մունջ կինը չորս զավակներով։ Չկար ամբողջ Արևմտյան Հայաստանը։ Աշխարհի պատմության մեջ այդպիսի բան չի պատահել ոչ մի ժողովրդի հետ, աշխարհի ոչ մի գրող այդպիսի հրեշավոր հրաշք չի տեսել։ Զոհրապը, Վարուժանը, Սիամանթոն, Զարդարյանը, բոլոր գրողներն սպանվել էին մինչև մեծ եղեռնը...
Հակոբ Մնձուրին այդ հրեշավոր ամռանը նստել էր, հնարավոր է, Կապույտլույս սարին, նայում էր գյուղաշխարհին ու չէր հասկանում, ոչինչ չէր հասկանում. արտերը կային, այգիները կային, տները կային, գյուղամիջյան ճանապարհը կար, բայց ճանապարհով, բարդուտներով, ցելերով չէր վազում Հուսիկը՝ մեռնող մորաքրոջ համար քահանա գտնելու, ավանակի հետ զրուցելով փայտի չէր գնում Շիրինը։ Դանդաղ կանաչում էր փայտի տանող արահետը։
Ուղնուծուծով քրիստոնյա Հակոբ Մնձուրին կանաչ արտերի դեմ չկարողացավ հայհոյել։ Աղաղակե՞լ - աշխարհն զբաղված էր իր գործերով։ Խելագարվե՛լ - ինչպես խելագարվեց Կոմիտասը... Աստված պահպանեց Հակոբ Մնձուրուն, որպեսզի մեռածների հիշատակները ապաստարան ունենան նրա մեջ։
Հրանտ Մաթևոսյան
Ծնունդով Արևմտյան Հայաստանի Արմտան գյուղից, գրեթե ամբողջ կյանքը Կ. Պոլսում ապրած Հակոբ Մնձուրին (1886-1978 թթ.) հայ արձակի ամենաինքնատիպ դեմքերից է: Մեծ Եղեռնի օրերին կորցնելով իր ամբողջ ընտանիքը՝ նա շարունակեց ապրել, ունեցավ ծանր ու դժվարին կյանք, սակայն իր մոտ 200 պատմվածքներում ինչպես իր սփյուռքահայ մյուս գրչակիցները վերստեղծեց կորսված դրախտը՝ հայրենի գյուղն ու արդեն գոյություն չունեցող նախկին կյանքը: Նրա՝ «Կապույտ լույս» (1958թ.), «Արմտան» (1966թ.) և «Կռունկ, ուստի՞ կու գաս» (1974թ.) ժողովածուների պատմվածքներում հարազատ գյուղն ու մարդիկ ներկայանում են այնպես, ինչպիսին եղել են մինչ 1915 թ.. թվում է, որ ժամանակը կանգ է առել և ինչ-որ տեղ հեռվում՝ Մնձուր լեռների փեշերին դեռ ապրում են նրա հերոսները՝ աշխատասեր, բարի, երբեմն ծուռ, նեղացկոտ, իրենց չարքաշ կյանքով ու փոքրիկ վայելքներով: Ներկայացվող պատմվածքում հեղինակի հուշերի կենդանացման ազդակն ու անցյալը վերստեղծելու միջոցը համն: Համը հիշողություն ունի, իսկ որոշ հիշողություններ՝ համ: Կերակուրների հյութեղ նկարագրություններով, դրանց համ ու հոտով Մնձուրին նորից ու նորից արթնացնում և վերակերտում է հայրենի չքնաղ եզերքը: Վայելենք:
ԹԱՄԱՄ ՄԱՄԱՅԻՆ ԱՐՄԱՆՔՆ ՈԻ ԶԱՐՄԱՆՔԸ
Գալենց Մեծ Տանը Թամամ Մաման՝ լուսհոգի Բարնակ աղային կնիկը, հացատուն մտավ հաց առնելու համար։ Մշակին առտվան ճաշը պիտի դներ, որպեսզի ուտեր, եզնիքը ախոռեն հաներ, արտը աշնցանի երթար, հացատունն ալ ըսես՝ երեք օր առաջ թոնիրը վառեր, ամսվան մը հացը եփեր էին, անցնելիք, դառնալիք տեղ չկար կախված հացերուն մեջեն։
Թամամ Մաման մինչև ձողերը, կտցանները չգնաց, ամենեն առաջքի տարծոցեն յոթ հաց առավ, միասին ունկվրա մը ջուր, ու խոշոր սալայով մը դրսի տունը եկավ, հաշիվը ըրած էր. ամեն առտու Ովակին չորս թերթ կթրջեր, երկուքը՝ տունը ուտելու, երկուքը՝ հետը արտը տանելու։ Այդ օրը ան չկար, իր տունը գացեր էր, տեղը հայրը եկեր էր, երկու հացով, կարելի է, չէր կշտանար՝ երեքական ըրավ, մեկ մըն ալ իրմե, ավելի դրավ. թող յոթը ըլլար, ավելի գար, պակաս չգար, ավելին նետելու չէր, հարկավ, խորհելով։ Ու մեկ֊մեկ ունկվրային վրա բռնեց, ափովը յուրաքանչյուրին երկու երեսը ջուր ցանեց, սալային մեջ իրարու վրա պառկեցուց, վալայով ալ ծածկեց, որ կակուղնային։
Պապուճանը՝ Ովակին հայրը, որուն մազն ու մորուքը երկնցեր էին,տարին անգամ մը՝ Զատկե Զատիկ ածիլվելուն, կապերտով տոշկված հողատախտին վրա նստեր էր, Թամամ Մամային կնայեր, որ մեծածավալ լաչակով գլխով ու կարճ հասակովը կերթար֊կուգար, սեղան կպատրաստեր իրեն։ Նախ՝ աթոռակով սինին բերավ ու հաստատեց առաջքը,հետո հացին սալան մոտեցուց։ Հացերը կակուղցեր էին, երեք հատ հանեց,երկնցուց սինիին վրա։ Ետևեն, ինչպես ամեն առտու կըներ, պղնձե ափսե մը առավ, մառան մտավ, նոր բացված կճիկին մեջ գդալը կոխեց, շատ ըլլա՝ քիչ չըլլա՝ ըսելով, ուրուպով մինչև ա՛լ չառնելու աստիճան լեցուց ամանը ու սինին բերավ։ Երկրորդ ափսե մը առավ, այս անգամ ամենեն խորունկներեն, ապուրիններեն, ու, ինչպես բոլոր պղնձեղեններուն ասոր վրա ալ «Գալենց Բարնակ» փորագրված, թթվնոց մտավ։ Ամեն տեսակեն խառն թթուին բղուկին գլուխը անցավ, տոլը կոխեց մեջը, մինչև շրթերը լեցուց լոլիկով, տախդեղով, ազատքեղով, ստեպղինով ու, նույնպես, սինին բերավ։ Պանիրին բղուկեն չորս մեծկակ լեսպ պանիր հանեց, չորս գլուխ ալ չոր սոխ, ատոնք ալ բերավ ու, ամենեն վերջը, մեծփոր լոշիկով մը պզպզուն ջուր դրավ․
— Հրամմե, դուն կեր, Պապուճան աղբար,— ըսավ։ Հետո, ավելցուց․
— Դուն մինչև փորդ կշտացնես, ես երթամ ախոռը, գոմը ավլեմ, աղբերը աղբընոցը տանիմ ու գամ։ Առտուն կանուխ, հարս֊աղջիկ, ամենքը ճերմակ Քարտակի էգին ղրկեցի, տունը մինակ ես եմ։
Ու ախոռին կողմը գնաց։ Բացի երկու եզներեն, ոչխար֊ըռզակ՝ արոտ գացեր էին, դռները բաց ձգեր էին, թե ախոռներուն, թե երկու բակերուն ներսը, դուրսը գիշերվան մեզերով, աղբերով ծածկված էին։ Թամամ Մաման ցախավելով ամեն կողմ ավըլեց։ Այծի սև սպլտուր մը անգամ չթողուց աղքարերուն տակը, նորեն աղ ցանեց անոնց վրա, որ իրիկունը դարձին գան ու լզեն, մսուրներուն կերերեն ավելցածները, հողը, խիճերը թափեց, մաքրեց, չոր աղբը թացեն զատեց, մսուրներուն ներքև տվավ, զիշերը նորեն փռելու համար, որպեսզի սալարկված կարծր հատակին վրա չնստին ու որոճան, մեզերուն թացությունը չորցուց, հետո ալ ավըլածները կողով֊կողով շալկեց, գեղեզերքի իրենց աղբնոցը տարավ ու պարպեց։
Պապուճանը, մինակ մնալով, նայեցավ սինիին վրա իր առաջքը դրվածներուն։ Տանձին կայի՞ն ասոնք։ Առտուն, շատ֊շատ կորկոտե խոշուք ապուր մը պիտի դնեին, որ ուտեր ու երթար։ Ամենեն առաջ սա ափսեին ուրուպը, որուն, ինչպես գիտեք, նոր եփվածը սև ու ջրուտ կըլլա, ամիսներու ընթացքին է, որ կդեղնի, կթանձրանա, կշաքարոտի, Թամամ Մամային բերածը հելվա դարձեր էր, ուր է՝ շաքարով, յուղով ալյուրե, հելվա կշինեն, ան հելվան, կամ՝ հելվա ալ չըսեմ, մեղր ըսեմ, ո՞ր մեղրը, ուր է՝ բջիջներեն կպարպվի, առանց չեչի, առանց մեղրամոմի, զուտ, մեղրը կմնա, ադ մեղրը դարձեր էր։ Իր գյուղը ուրուպ կա՞ր։ Թութ կա՞ր, թթենի կա՞ր, որ ուրուպ ըլլար։ Ըլլար նույնիսկ, ո՞վ պիտի շահանցըներ, Տանձեցոնց կնիկները՞։ Հա տանձեցոնց կնիկները, հա բոշայի կնիկները․ անոնց պես կարմիր, փոշեցանով կետկիտված երեսներով, կարելի է՝ եթե անոնցմե ալ են՝ ո՞վ գիտե։ Անոնք աղվոր պտուկ շինել գիտեն, իրենց գյուղի սևորակ հողն ալ մեկ հատիկ է ատոր համար, ինչպես թեղուտցոնց կնիկները իրենց կարմիր հողովը կուժ, բղուկ, պռկավոր կշինեն։ Անոնց շինած պտուկներուն մեջ, մենք՝ հերիսա կըսենք, դուք քեշկեկ կըսեք, մենք՝ խաշ կըսենք, դուք՝ փաչա կըսեք, ո՞վ թոնիր վառեր, հաց եփեր է, կտանինք, ակիշներով երկու ունկերեն մեջը կիջեցնենք, խուփերով կխփնենք, թոնիրին վրա ալ կծածկենք, մինչև առտու կեփին։ Եթե թոնիրը եփված հերիսա կամ խաշ կերած չեք, չեք կրնար գիտնալ ինչպե՜ս համով, հոտով կըլլան։
Թթու ունի՞ն։ Այն աղով դրվածները, այն աղիտախղեղի, տոլտախդեղի թթուները, որ քանի բերանդ այրեն՝ ուֆ, ուֆ կըսես, հետը կռիվ ընելու պես՝ նորեն կուտես. կամ՝ լոլիկի, կաղամբի, ստեպղինի թթուները: Տուներուն կիցը ածուք՝ բանջարանոց չունեին, որ բանջարեղեն մշակեին։ Ունեցածնին՝ արտերուն մեկ ծայրը, քանի մը տուներու իբր թե տասը տասնհինգ կաղամբները կերևան, ատոնք են, հաստ, կապույտ տերևերով սև կաղամբ ըսված տեսակեն են, կորկոտի, ձավարի հետ եփելով՝ ապուր կընեն, կգդլեն։ Թամամ Մամային շինած, կաղամբի թթուն՝ ճերմակ֊ճերմակ տերևներով, տանձեցիք իրենց կյանքին մեջ տեսած ունի՞ն։ Անոր ջուրը միայն ըլլա ու խմես՝ կբավե. ինչպես ներսիդիդ կբացվի, կոգևորվիս։ Հապա ապուրի ուսկուռա թասով բերած տախդեղով, լոլիկով, ստեպղինով խառն թթո՞ւն։ Անոր կարմիր նռնագույն, գինեգույն ջուրին մեջ, հացդ թաթխես, ադ հացը ուտես, հետը տախդեղ մը, ստեպղին մը, վրայեն ալ ջուրը խմես, դեղը ի՞նչ պիտի ընես, դեղը աս է, համադեղ է։ Բոլորտիքի գյուղերեն այլազգի կնիկները կուգան, աման֊աման կտանին իրենց հիվանդներուն. «Խեսթե իչին, իչի յանիյոր»(1) ըսելով, «Օ ճանը իսոթ իսթիյոր»(2) (տախդեղին, այսինքն՝ պղպեղին, իսոթ կըսեն), «ճանը լոլիկ իսթիյոր» (անոնք ալ լոլիկ կըսեն լոլիկին)… «Ճանը մաղտանոս, բեզիկ, փիռչիքլի իսթիյոր» (ճակնդեղին՝ բեզիկ, ստեպղինին՝ փիռչիքլի կըսեն)… ամեն խնդրանքի ալ՝ «Էոլուլերիզին ճանը իչին»(3) կավելցնեն։ Ետքն ալ կագան, կավետեն. «Իսոթը, յետի,փիռչիքլիի յետի, սույունու տա վերտիք, իչտի, կյոզյունու աչտը, օյլե, էյի օլտու քի, չոխ, չոխ չեք տուա Էթթի սիզե»(4)։
Պապուճանը, չեք գիտեր՝ ինտոր կերավ Թամամ Մամային բերած ճաշը Ուրուպեն սկսավ։ Կերավ ու կերավ։ Մեկ մը, մեկ մըն ալ, մեկ մը, մեկ մըն ալ։ Թունդ անուշը այրեց ներսը, հոգին թթուեն ուզեց։ Հացը թաթխեց ջուրը, ստեպղինով մը, դեղին տախդեղով մը կերավ։ Կծու էր։
Ավելի լավ։ Թող կծու ըլլար։ Չգոհացավ։ Նորեն հաց մը թաթխեց ջուրը։
Հոգին լոլիկ մը ուզեց։ Լման լոլիկ մը։ Թաղեց բերնին մեջ, ակռաներով սեղմեց, լոլիկին ջուրը մրմուռ֊մրմուռ պարպվեցավ, լեցուն, զովացուց բերանը, հոգին նորեն ուրուպեն ուզեց։ Հացով վերսկսավ ուտել։ Մեկ մը, մեկ մըն ալ։ Առջևի երեք հացերը հատան։ Սալայեն, հետը արտը տանելիք հացերեն՝ չորրորդն ալ հատցուց։ Ափսեին ուրուպն ալ հատնելու մոտ էր։ Բայց ներսը նորեն այրեց։ Հոգին սոխ մը ուզեց։ Նախ միջուկը, ծիլը կերավ, չգոհացավ, ամբողջը կերավ հացով։ Հացը թթուին ջուրը կոխեց, հացը լխպիկցավ․ ստեպղին մը կերավ հետը, երկրորդ մըն ալ, տախդեղ մը կերավ, երկրորդ մըն ալ, փունջ մը ազատքեղեն կերավ, երկրորդ մը ևս։ Հետը տանելիք սալային հինգերորդ հացին սկսավ։ Ուրուպի վերջին մնացորդն ալ հացով սրբեց ու կերավ։ Հոգին ջուր ուզեց։ Լոշիկը վերցուց բերնին։ Խմեց, կես ըրավ ջուրը։ Ներսը զովացավ: Հոգին պանիր ուզեց, պանիրին դարձավ։ Սոխով միասին կերավ։ Դեռ սալան երկու լման հաց կար, կես հաց մը, կեսի մըն ալ կեսը։ Երեք լեսպ պանիր, երեք հատ ալ սոխ։ Շարունակեց հացով միասին սոխ ու պանիրը ուտել։ Պանիրը աղի էր, թող աղի ըլլար։ Սոխը կծու էր, թող կծու ըլլար։ Ավելի գրգռեցին ախորժակը։ Հացին կտորը, հետո, կես մը կար ան, հետո վեցերորդ հացը երկու լեսպ պանիրին հետ կերավ։ Արտը հետը տանելիքներեն վերջին սոխ մը, վերջին լեսպ մը պանիրը, վերջին լման հաց մը, թթուին մեջ տախդեղ մը, լոլիկ մը մնացին։ Անոնք ալ կերավ․ թթուին ջուրեն քչիկ մը մնացեր էր, ան ալ բերնին վերցուց, լոշիկը դեռ ջուր կար, ան ալ խմեց, հատցուց։ Ու ոտքի ելավ, ախոռ գնաց, եզները դուրս հանելու։
Թամամ Մաման ալ ախոռներեն տուն մտավ սինին վերցնելու, ճաշին ավելնալիք սոխը, հացերը, պանիրը, արտը տանելիք տոպրակը դնելու, Պապուճանին տալու, որ հետը տաներ։
Ու արմնցավ, զարմնցավ, կայնած մնաց։ Սինին, հացին սալան պարապ էին։ Յոթը լման հացեն՝ հաց չկար, չորս լեսպ պանիրեն պանիր չկար, չորս գլուխ սոխեն սոխ չկար։
— Մրիկ… ամենքը կերեր է,— ըսավ յուրովի, ու չհավատաց, հավատալը չեկավ։
Բակը գնաց որ Պապուճանը, ասորի տերտերի մը պես՝ մազով֊մորուքով, երկայն մաստան ձեռքը, եզները դուրս հաներ էր, կսպասեր․
— Ի՞նչ ըրիր, Պապուճան աղբար, ամենքը կերա՞ր,— հարցուց։
— Կերա, ամենքը կերա,— պատասխանեց, կերի սպասող դահ եզի մը քովնտի նայվածքով իրեն նայելով։ Ի՞նչ ըսեր։
— Քանի՞ հաց դնեմ հետդ արտ տանելու, երեք հացը կօգտե՞, հերի՞ք է։
— Չորս հաց մը դիր, դուն գիտես,— ըսավ։
— Պանիր, սոխ քանի՞ հատ դնեմ։
— Երեք լեսպ պանիր, երեք հատ ալ սոխ,— ըսավ։
- Հիվանդի համար ներսը այրվում է:
- Նրա սիրտը պղպեղ է ուզում։:
- Ձեր մահացածների հոգու համար։
- Պղպեղը կերավ, գազարը կերավ, ջուրն էլ տվեցինք՝ խմեց, աչքը բացեց, այնպես լավացավ… որ շատ, շատ աղոթեց ձեզ համար:
Հեղինակ՝ Հայկ Համբարձումյան
Աղբյուրներ՝ www.grapaharan.org