Հայ գրականության գիտակ ու երկրպագու, բանաստեղծ, հայ քնարերգության թարգմանիչ, «Հայաստանի պոեզիան» ժողովածուի խմբագիր Վալերի Բրյուսովը թարգմանել է հայ պոեզիայի՝ հնագույն ժամանակներից մինչև 20-րդ դարը ներկայացնող 170-ից ավելի գործեր։ Առաջին անգամ նրա թարգմանությամբ է ռուսալեզու ընթերցողը ծանոթացել մեր հին ու միջնադարյան շարականներին ու տաղերգությանը, ժողովրդական երգերին ու հայրեններին, Նարեկացուն ու Վահան Տերյանին։ «Հայաստանի պոեզիան» ժողովածուի աշխատանքների ընթացքում նա նույնիսկ հայերեն է սովորել։ Հայ մշակույթի ու գրականության նկատմամբ նրա հետաքրքրությունը պահպանվեց մինչ կյանքի վերջ։ Մահվանից մեկ տարի առաջ նա թարգմանեց Ե․ Չարենցի «Ամենապոեմը»։
Վ․ Բրյուսովը նաև Հայաստանին ու հայ ժողովրդին նվիրված սրտառուչ բանաստեղծությունների հեղինակ է՝ «Հայերին», «Հայաստանին», «Արարատին», «Արարատը Երևանից», «Տիգրան Մեծ»։ Art365-ը ներկայացնում է թարգմանչի՝ 1916 թ․ հունվարի 31-ին գրված «Հայերին» բանաստեղծության բնագիրն ու հայերեն տարբերակը՝ բանաստեղծ Հրաչյա Սարուխանի թարգմանությամբ։ Այս բանաստեղծությունն իր բովանդակությամբ շատ ընդհանրություններ ունի Վահան Տերյանի «Երկիր Նաիրի» շարքի գործերի հետ, սակայն հայացք է դրսից։ Ցավելով հանդերձ մեր ժողովրդի առջև մշտապես ծառացած դժվար ընտրության, դրա հետևանքների համար՝ բանաստեղծը արտահայտում է իր հիացմունքը հայերիս տոկունության, խիզախության, անկոտրում ոգու, մշակութային անանց արժեքներ ստեղծելու շնորհի, ու, ի վերջո, հավերժական գոյության վերաբերյալ։
К армянам
Да, вы поставлены на грани
Двух разных спорящих миров,
И в глубине родных преданий
Вам слышны отзвуки веков.
Все бури, все волненья мира,
Летя, касались вас крылом,—
И гром глухой походов Кира
И Александра бранный гром.
Вы низили, в смятенье стана,
При Каррах римские значки;
Вы за мечом Юстиниана
Вели на бой свои полки;
Нередко вас клонили бури,
Как вихри — нежный цвет весны:
При Чингиз-хане, Ленгтимуре,
При мрачном торжестве Луны.
Но, воин стойкий, под ударом
Ваш дух не уступал Судьбе;
Два мира вкруг него недаром
Кипели, смешаны в борьбе.
Гранился он, как твердь алмаза,
В себе все отсветы храня:
И краски нежных роз Шираза,
И блеск Гомерова огня.
И уцелел ваш край Наирский
В крушеньях царств, меж мук земли:
Вы за оградой монастырской
Свои святыни сберегли.
Там, откровенья скрыв глубоко,
Таила скорбная мечта
Мысль Запада и мысль Востока,
Агурамазды и Христа,—
И, ключ божественной услады,
Нетленный в переменах лет:
На светлом пламени Эллады
Зажженный — ваших песен свет.
И ныне, в этом мире новом,
В толпе мятущихся племен,
Вы встали — обликом суровым
Для нас таинственных времен.
Но то, что было, вечно живо,
В былом — награда и урок.
Носить вы вправе горделиво
Свой многовековой венок.
А мы, великому наследью
Дивясь, обеты слышим в нем.
Так! Прошлое тяжелой медью
Гудит над каждым новым днем.
И верится, народ Тиграна,
Что, бурю вновь преодолев,
Звездой ты выйдешь из тумана,
Для новых подвигов созрев;
Что вновь твоя живая лира,
Над камнями истлевших плит,
Два чуждых, два враждебных мира
В напеве высшем съединит!
ՀԱՅԵՐԻՆ
Այո, կանգնած եք սահմանագծում
Դուք խորթ ու ներհակ զույգ աշխարհների,
Եվ հայրենական ասք ու զրույցում
Ձեզ լսելի է շունչը դարերի։
Աշխարհի բոլոր հողմերն ալեկոծ,
Սուրալով, միշտ էլ հարվածել են ձեզ –
Եվ Կյուրոս կայսեր ռազմերթերը հոծ,
Եվ Ալեքսանդրի շանթերը հրկեզ։
Կարրի մարտերում խոցել եք, գերել
Զինանշաններն հռովմեական,
Զորագնդերն եք ձեր մարտի տարել –
Հուստինիանոսի սրին օգնական:
Հողմեր են թեքել ձեզ քանի- քանի,
Ինչպես մրրիկը` ծաղկունքն օրորուն,
- Եվ Լենկթեմուրի, և Չինգիզ-խանի,
Եվ կիսալուսնի արնոտ օրերում։
Բայց կուլ չգնաց ճակատագրին
Ձեր անկոր ոգին հարվածների տակ.
Իզուր չէր, որ այն զույգ աշխարհներին
Լափում էր կռվի մոլուցքը անտակ։
Ադամանդի պես հղկվեց ձեր ոգին,
Պահելով իր մեջ բույլը փայլերի,
Շիրազի վարդի գույները նրբին
Եվ ճաճանչները Հոմերյան հրի:
Եվ գոյատևեց երկիր Նաիրին
Այն գահակործան դարերում ավեր.
Դուք տաճարներում, վանքերի մեջ հին
Սրբությունները պահպանեցիք ձեր:
Անդ խոր պահելով գյուտերը մտքի,
Վշտոտ անուրջը փրկեց, որ խոսի
Միտքն Արևելքի և Արևմուտքի,
Ահուրամազդայի և Քրիստոսի:
Եվ վայելքների ակն աստվածային
Դարերի հոսքում հար չպղտորված,
Ձեր տաղիկների լույսն է աստղային`
Հելլադայի վառ ջահերին տրված:
Եվ արդ, աշխարհում այս նորընծայիկ,
Բազում ցեղերի խուռներամի դեմ,
Բարձրացել եք դուք առեղծվածային
Ժամանակների տեսքով խստադեմ։
Բայց ինչ եղել է, կենդանի է հար.
Անցյալում՝ պարգև ու դասեր արյան։
Իզուր չեք կրում դուք հպարտաբար
Լուսապսակը ձեր բազմադարյան:
Իսկ մենք, հիացած ձեր վսեմ հնձով,
Ուխտավորներն ենք արդ դարձել նրա ...
Այդպես: Անցյալը ծանր պղնձով
Զնգում է ամեն նոր օրվա վրա։
Եվ հավատում ենք, ազգդ Տիգրանի,
Որ փոթորիկը սանձելով նորեն,
Լուսաստղդ դարձյալ մուժը կվանի —
Սխրանքի պատրաստ միշտ խիզախորեն:
Որ հավերժահունչ ձեր քնարն էլի,
Սալերի վրա մոխրամած ու սև,
Երկու թշնամի, խորթ աշխարհներին
Չքնաղ իր երգով կմիահյուսե:
Թարգմանությունը՝ Հրաչյա Սարուխանի