Անահիտ Ավագյանի «Լեռան գագաթին արևը մոտ է» վեպը մի յուրօրինակ ընտանեկան սագա է, որի գործողությունները ծավալվում են Նիդերլանդներում և Սյունիքի մարզի Շաքի գյուղում՝ համանուն նշանավոր Ջրվեժի հարևանությամբ՝ վերջին մեկ դարի ընթացքում։ Ընդ որում, Շաքին, ավելի ճիշտ ջրվեժը մարմնավորող ոգին, այս վեպում ոչ միայն բնապատկերի մի մաս է, որի ֆոնին ծավալվում են գործողությունները, այլև գործող մոգական մի կերպար։ Աննյութական ու առասպելական Շաքին հայտնվում է իրապատում վեպի կենտրոնական դրվագներում, դառնում հերոսների խիղճը, օգնում ու փրկում նրանց, պատժում անարդարներին։ 2024 թվականին լույս ընծայված այս վեպում հայաստանյան մի գյուղի կյանքի պատկերումով իր գեղարվեստական ինքնահատուկ արտացոլումն է գտնում հայ ժողովորդի պատմության վերջին հարյուրամյակի կյանքը՝ սկսյալ 20-րդ դարասկզբից մինչև վերջին ողբերգական իրադարձությունները՝ պատերազմն ու Արցախի անկումը։ Շաքի գյուղի հիմնադրման ժամանակներից մինչ մեր օրերը ձգվող վեպում անցյալն ու ներկան կապվում են ոչ միայն առասպելական Շաքիի՝ ջրվեժի ոգու, առինքնող կերպարով, այլև, առաջին հերթին, մարդկային ճակատագրերով: Անցնելով ստալինյան բռնաճնշումների, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի, Արցախյան պատերազմների ու 2020 թվականի համավարակի միջով, արտագաղթելով հայրենիքից, ապա վերադառնալով՝ հերոսներից շատերը ապրելու ուժ ու մխիթարություն են գտնում հայրենիքում, միմյանց նկատմամբ սիրո ու հոգատարության, անցյալի սրբազան հիշատակների մեջ։ Հեղինակը հավատում է, որ նույնիսկ ամենադժվար ժամանակներում հայ մարդը պահպանում է մարդկային ամենաբարձր արժանիքները՝ հայրենասիրությունը, հերոսությունը, անձնազոհությունը, աշխատասիրությունը, հայրենիքի ապագայի նկատմամբ հավատն և ուր էլ լինի՝ վերադառնում է։ Իհարկե, հեղինակը մարդկանց չի իդեալականացնում․ բոլորն էլ իրենց թերություններն ունեն, որոշները մի փոքր ավելի շատ, ինչը վնասում է ոչ միայն մարդկանց ու երկրին, այլև բնությանը։ Վեպում որպես հորդոր, նաև որպես պահանջ են հնչում բնության ու հայրենիքի մասին հոգ տանելու, չհուսահատվելու և մարդկանց ու կյանքը սիրելու ուղերձները, որոնք էլ ըստ հեղինակի մարդկության վտանգված գոյության գրավականն են։
Ներկայացնում ենք հատված Անահիտ Ավագյանի «Լեռան գագաթին արևը մոտ է» վեպից։
Մենք հավաքվում էինք մեր փողոցում ու խելքներիս փչած խաղն էինք խաղում: Արևասար էինք բարձրանում։ Հասնում էինք գագաթին: Վաղ գարնանը դեռ ձյուն էր նստած լինում: Թաց ձյուն էր: Ուտում էինք: Նայում էինք վերևից ու մեզ թվում էր, թե աշխարհի չորս ծագերն էինք տեսնում:
Արևասարը հսկայի նման նստած է գյուղի հայացքին դեմ դիմաց: Գյուղը պահպանող հսկա: Անթարթ, լուռ նայում է ու հսկում: Ոտնաթաթերը երկրակեղևի ստորին շերտերում են: Երկու գագաթները՝ ուղիղ պարզած երկնքին: Գագաթների միջից արևն է ելնում։ Ելնում է և ուղիղ ժպտում գյուղի երեսին: Առաջին ձնծաղիկը Արևասարի լանջերին է ելնում: Հետո այնքան է շատանում, որ հեռվից լանջը սպիտակին է տալիս: Շաքեի քողի նման ծփծփում: Ձնծաղիկը ձյունի միջից հանում է գլխիկն ու ժպտում: Ձնծաղիկը ձյան միջից պոկված տաքություն է, սեր է։ Նրա տաքությանը ձյան շերտը չի դիմանում: Նրա սիրուց ձյունը հալվում է: Արևասարի կոշտ կուրծքն էլ փափկում է այդ սիրուց: Ներսը բաբախում է, ալիքվում: Շունչը կտրվում է: Շունչը դուրս է հանում ու գոլորշու ամպերով փչում մինչև երկինք: Տաք հողաբույրը նստում է շրջակայքի վրա: Գարնան բույրն առաջինը նրանից է գալիս, փռվում գյուղի վրա։ Նախկինում փեշերը հասնում էին մինչև Սարսռան։ Սարսռանից ջուր էր խմում: Բայց փեշի միջով աշխարհին կապող ճանապարհ փորեցին մեքենաների համար: Արևասարը կտրեցին Սարսռանից:
Ճանապարհի մի ծերը Սիսիան է գնում, մյուսը՝ Երևան տանում:
Ճանապարհից վերև Արևասարի կրծքի միջով երկու անձավներ են բացվում: Լեռնալանջի ուղիղ կենտրոնի մեծ բացված երախի պես ճեղքից ներս են մտնում: Այն իրականում մեծ միջանցք է ու նրա աջ ու ձախ կողմերից նորից երկու խոռոչներ են բացվում դեպի ներսի քարայրները։ Ձախ կողմի քարայրի մուտքը բացվում է հենց ներս մտնելիս: Դրսի լույսը հեշտությամբ ներս է սողոսկում, ու ներս մտնելուց քիչ անց շուրջդ տեսանելի է դառնում: Սա Լույս անձավն է. Բաբա դայու պատմած հեքիաթների լույս աշխարհը: Մենք մտնում ենք ներս ու մեզ զգում հեքիաթների հերոսներ: Այստեղ ուրիշ աշխարհ է. երկինք չկա, արև չկա, գետինը քար ու հող է։ Գարնան ձնհալոցքներին ժայռաբեկոր պատերից մազութի գույնի ջրեր են վազում, պատերը դարձնում լպրծուն: Երկար քարայր է. ձայն ես տալիս, արձագանքը ետ է գալիս: Այստեղ մենք մեզ քարայրի տերն ենք զգում։ Մյուս՝ աջակողմյան քարայրում՝ Մութանձավում, ձեռք ձեռքի տված ենք քայլում։ Կիսախավար է: Ոտքիդ տակն էլ հազիվ ես տեսնում: Սա էլ Բաբա դայու հեքիաթների մութ աշխարհն է: Խավարի մեջ կաթոցներ են հնչում, պատերի վրայով վազող շշուկները, ոտքերներիս տակից փախչող սուր-սուր քարերն են հրեշի ձայներ հանում։ Մեկ էլ խմբով ձայն ենք տալիս ու սարսափազդու գվվոց է ետ գալիս։
Հետո բարակ արահետներ բռնելով Արևասարի գագաթ ենք ելնում: Գյուղից մեզ նայողների համար մենք մանր մարդուկներ ենք: Նրանք էլ՝ մեզ համար: Բայց սարի գագաթին մենք մեզ ուժեղ ենք զգում: Մտածում ենք, որ ուժեղ փչենք, նրանց էլ, տների տանիքներն էլ տերևների պես ցրիվ կտանք:
Հայացքներս շրջում ենք Արևասարի թիկունքից անդին, որտեղ Իշխանասար լեռնազանգվածն է՝ մեծ ու փոքր գագաթներով։ Մինչև ամառ մեծ գագաթը ձյունի մեջ է, կրծքին Սև լիճն է։ Մենք Սև լիճը չենք տեսնում: Հակառակ լանջին է։ Լեռնափեշերի կանաչը մուգ կապտավուն է երևում։ Երևի հազարումի տեսակ բույսեր ու ծաղիկներ են աճում։ Իշխանասարը՝ ոնց որ մտքերի մեջ ընկած ալեհեր ծերուկ nնց Արևասարի նախահայրը, որ հեռվից թիկնապահի պես կանգնած է նրա մեջքին: Նրանք երևի իրար հետ խոսում են, բայց մենք չենք լսում:
— Եկեք մի օր էնտեղ գնանք,— ասում է Մարին։ Ուզում
— Ես չեմ գա,— վախեցած ասում է Արփին։— Երևի մեջը սև հրեշ է ապրում, որ անունը Սև է:
— Ես հրեշից չեմ վախենում,— մեծ-մեծ ասում եմ ու պինդ բռնում Հայկոյի ձեռքը:
Արևասարից հյուսիս Զորաց քարերն են կամ դիք-դիք քարերը: Վերևից փոքր են երևում, բայց իրականում հսկա, տոննայանոց քարեր են: Ո՞նց են մեր նախնիները այդ ծանր քարերը բերել տնկել հողի մեջ: Գլխամասերում կլոր անցքեր են բացած։ Ավանդությունն ասում է, որ թշնամու զորքին հեռվից ցույց տալու համար է արվել: Որ իբր ցույց տան ինչ հսկա զինվորներ ունեն կանգնած: Գիտնականները պնդում են, որ աստղադիտարան է եղել, որտեղից հետևել են աստղերի շարժին։ Հազարամյակներ կանգնած են: Քարաքոսը սողեսող իր նենգ, մանրախնդիր գործն էր արել՝ ծակոտկեներ է բացել, ամեն կողմից ծվատել, մաշեցրել, բայց դեռ կանգուն էին: Քարաքոսերին հազար դարերն էլ քիչ էին, որ հասնեին նրանց սրտին:
Արևասարի արևելյան լանջին քարացած հարսանիքն է: Բերանից բերան ասում են, որ վհուկն է հարսանիքը քարացրել. հարսն ու փեսան խոնարհ կանգնած, շուրջպար բռնածները, վազվզող երեխաները, հարսանիքը կողքից նայողները՝ բոլորը քարացած են: Մի այլ ավանդություն էլ ասում է, որ հարսանիքի ժամանակ մոնղոլ թաթարներն են եկել, շրջապատել նրանց: Ուզել են հարսին ու էլի մյուս կույս աղջիկներին առևանգել, մնացածին էլ կոտորել։ Էդ ժամանակ մի պառավ կին ձեռքերը վերև է պարզում ու խնդրում Երկնավոր Տիրոջը՝ իրենց քար դարձնի:
Ամեն անգամ ահաբեկված շուրջն էինք նայում, որ գուցե թե մարդկանց քարացրած կախարդը մի տեղ թաքնված է ու դուրս կգար և մեզ էլ կքարացներ: Իսկ շուրջը չիչխանի, մասուրի, մոշի լիքը թփեր էին: Թփերի մեջ՝ պահ մտած թռչուններ: Նրանց մի շարժ, քամու մի շշուկ, ու Ար-փին կավճի գույն էր ստանում:
— Եկեք գնանք էստեղից,— ու կախվում էր Մարիի փեշից։
— Մի վախեցիր, մենք հինգն ենք, նա՝ մենակ,— քաջ-քաջ ասում էր Մարին:
Մեկ էլ՝ Սոսն էր թաքնվում քարերի ետևում ու ձեռքին փայտի մի կտոր բղավոցով դուրս գալիս:
— Ես կախարդն եմ, ես ձեզ կքարացնեմ,— ասում էր բամբ ձայնով ու ընկնում էր մեր ետևից:
Աղմուկ աղաղակ էր ընկնում մինչև հարմարվում էինք կատակին:
Բռնոցի ու թաքնվոցի էինք խաղում քարերի ու թփերի ետևում։ Մի անգամ ես թաքնվեցի չիչխանի թփի տակ` մոռանալով փշերի մասին: Ամառային կարճաթև չթե շրջազգեստով էի: Թևերիս ու ոտքերիս մրմռոցից արյունլվա՝ ձայնս գլուխս գցած դուրս սողացի ու հանկարծ, մեկին տեսնելով, մնացի քար կտրած:
Ճերմակափրփուր մի կին կանգնել էր դիմացս ու ժպտում էր:
«Շաքե՛»,— միանգամից մտքովս անցավ։ Չհամարձակվեցի բարձարաձայն ասել: Իրականում պապանձվել էի:
Իսկ նա լուռ ժպտում էր, քամու պես սահելով՝ քայլում դեպի ինձ։ Ես դիք-դիք քարերի պես մեխվել եմ տեղումս: Մոտեցավ, կռացավ վրաս ու ձեռքը սահեցրեց մարմնիս վրայով։ Ես չէի զգում նրա հպումը: Մարմինս դողով էր բռնվել:
— Էմմա, Էմմա,— երկու ձեռքերով ուսերիցս բռնած պինդ թափահարեց:
Սթափվելով՝ տեսա Հայկոյի դեմքը։
—Դու, ինչ է, քարի պես կանգնել ես ու չե՞ս շարժվում,— ասաց վախեցած:
—Էմմա, դու լավ ես,— Արփին եկավ ձեռքս բռնեց:
— Լավ եմ,— ասացի։
Իսկ մենք մտածեցինք, որ կախարդը քեզ քարացրել է, ախր մենք ձեն ենք տալիս, իսկ դու անշարժ ես,— Մարին կատակեց:
—Շաքեն... ես տեսա նրան,— խուլ կմկմոցով ասացի։ Նա այն նույն երկար թիկնոցով էր, որ տատս էր պատմել:
— Եվ, այնուամենայնիվ, ինչ–որ արտառոց բան մտքիդ բերել ես,— Հայկոն ծիծաղեց։— Պետք չէր, որ մենակ այսքան հեռուն գնայիր:
— Էս աղջիկները լավ պատկերացնող են,— Սոսը մեջ ընկավ։— Նույն խելքով էլ Մինասի ավերակներում են հոգիներ տեսնում:
— Ճիշտ եմ ասում,— պնդեցի։— Նա հենց այստեղ՝ Հայկոյի տեղը կանգնած էր:
— Է, լավ, ի՞նչ ասաց նա,— ծիծաղեց Սոսը։— Երևի ասաց՝ վատ ընկերների հետ անտառ մի գնա: Հա-հա:
— Ոչ մի բան էլ չասաց, ուզում ես՝ հավատա, ուզում ես՝ մի հավատա։ Ես չիչխանի փշերից արյունլվա դուրս եկա ու մեկ էլ նրան տեսա դիմացս կանգնած:
—Դու փշերի ոչ մի հետք չունես վրադ։ — զգուշավոր ասաց Մարին:
— Հա՛ էլի,— շշմած թևերիս ու ոտքերիս նայելով՝ ասացի,— ախր լիքը արյուն էր գալիս ու ցավում:
Դո՛ւ էլ ինձ չես հավատում,— տուն դառնալիս հարցրի ձեռքս բռնած Հայկոյին:
— Հավատում եմ,— ասաց ու պինդ սեղմեց ձեռքս:
— Որ դու ձեռքս բռնում ես, ես ոչ մի բանից չեմ վախենում:
— Ես քո ձեռքը միշտ կբռնեմ, միշտ,— ասաց։
Այն ժամանակ ես չէի հասկանում այդ խոսքերի իմաստը։
Աղբյուրը՝ Անահիտ Ավագյան, Լեռան գագաթին արևը մոտ է, Երևան, Մագաղաթ, 2024: