Մոլորակների հայկական անվանումները բաժանվում են երկու խմբի՝ բնիկ հայկական (հայկյան) և հունաբան։ Բնիկ հայկական անվանումներն իրենց բնույթով լիովին հայկական են, հայակազմ են և ձևավորվել են բացառապես հայկական միջավայրում, մինչդեռ հունաբան անվանումները հունարենում առկա հունակազմ անվանումների նմանությամբ կատարված հայկական բառապատճենումներ են։
ԲՆԻԿ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԱՆՎԱՆՈՒՄՆԵՐ
• Լուծ, Օտարիտ, Երմու (Մերկուրի)
• Եղջերու, Լուսաբեր, Գիշերավար, Լուսաստղ, Այգաստղ, Այգաբեր, Մթնաստղ, Իրիկնաստղ, Իրիկնաբեր, Աստղիկ (Վեներա)
• Ծկրավորի (Մարս)
• Փառազնոտի (Յուպիտեր)
• Արտախույր (Սատուրն)
ՀՈՒՆԱԲԱՆ ԱՆՎԱՆՈՒՄՆԵՐ
5-րդ դարում, հայ գրերի գյուտից հետո, երբ հայերը զարկ տվեցին հին հունարենից թարգմանելու՝ պատմական, կրոնական, նկարագրական, բարոյական, իմաստասիրական և գիտական գրվածքներ, կամ աշխատություններ, ստեղծվեց «Հունաբան դպրոցը»։
Հունաբան դպրոցը՝ հունարենի նմանությամբ կատարված քերականական և բառապաշարային նորարարություններով հայերենում ներմուծեց բազմաթիվ և բազմապիսի նորաբանություններ՝ այսպիսով հիմք դնելով հունաբան հայերենին։ Հավանաբար հենց այս ժամանակահատվածում էլ՝ գիտական թարգմանություններ կատարելու ժամանակ, հին հունական բնագրերից չշեղվելու և վերջիններիս հարազատ մնալու համար, հունաբան դպրոցը՝ մոլորակների անվանումները որոշակիորերեն փոփոխեց։ Այսպես օրինակ, հին Հունաստանում մոլորակների անվանումները հետևյալն էին.
• Στιλβών (Stilbṓn) - Մերկուրի
• Ἑωσφόρος (Heōsphóros) - Վեներա (Լուսաբացին երևացող «աստղը»)
• Ἕσπερος (Hésperos) - Վեներա (Իրիկնամուտին երևացող «աստղը»)
• Πυρόεις (Pyróeis) - Մարս
• Φαέθων (Phaéthōn) - Յուպիտեր
• Φαίνων (Phaínōn) - Սատուրն
Հին հունական և հայկական անվանումների իմաստները
• Առաջին անվանումը՝ Στιλβών (Stilbṓn)-ը, չունի ընդհանուր ստուգաբանություն, սակայն իմաստաբանորեն բացառի նմանակում է՝ «փայլել, շողալ, պսպղալ»։ Նշյալ անվանման հենքով հունաբանները հայերենի համար ստեղծեցին՝ «Փայլածու» անվանումը։
• Երկրորդ անվանումը՝ Ἑωσφόρος (Heōsphóros)-ը, Վեներա մոլորակի՝ այգաբացին աստղակերպ հայտնվելու անվանումն է, իբրև՝ «այգաստղ»։ Բառը կազմված է « ἕως» (héōs - «այգ, արշալույս») և «φέρω» (phérō - «բերել») բաղադրիչներից. բառացի նշանակում է «այգաբեր»։ Նշյալ անվանման հենքով հունաբանները հայերենի համար ստեղծեցին՝ «Լուսաբեր» անվանումը։
• Երրորդ անվանումը՝ Ἕσπερος (Hésperos)-ը, Վեներա մոլորակի՝ իրիկնամուտին աստղակերպ հայտնվելու անվանումն է, իբրև՝ «իրիկնաստղ»։ Բառը ծագում է վաղնջահունարենի՝ «*wésperos» ձևից, որն էլ իր հերթին սերում է հ.-ե.՝ «*wek(ʷ)speros» ձևից (ի դեպ, սույն հ.-ե.՝ «*wek(ʷ)speros» ձևից է ժառանգված հայերենի՝ «գիշեր» բառը)։ Նշյալ անվանման հենքով հունաբանները հայերենի համար ստեղծեցին՝ «Գիշերավար» անվանումը։
• Չորորդ բառը՝ Πυρόεις (Pyróeis)-ը, կազմված է հին հունարենի՝ «πῦρ» (pûr - «հուր, կրակ») բառից՝ «-εις» (-eis) վերջնամասնիկից. բառացի նշանակում է՝ «կրակոտ»։ Նշյալ անվանման հենքով հունաբանները հայերենի համար ստեղծեցին՝ «Հրատ» անվանումը:
• Հինգերորդ բառը՝ Φαέθων (Phaéthōn)-ը, բառացի նշանակում է՝ «պայծառ, ճառագայթակերպ»։ Բառը ծագում է վաղնջահունարենի՝ «*pʰawétʰō» ձևից, որն էլ իր հերթին սերում է հ.-ե.՝ «*bʰh₂wedʰeti» ձևից, որի արմատն է՝ «*bʰeh₂-» (փայլել)-ը։ Նշյալ անվանման հենքով հունաբանները հայերենի համար ստեղծեցին՝ «Լուսնթագ» անվանումը։
• Վեցերորդ բառը՝ Φαίνων (Phaínōn)-ը, բառացի նշանակում է՝ «փայլուն, պսպսղուն»։ Բառը ծագում է վաղնջահունարենի՝ «*pʰáňňō» ձևից, որն էլ իր հերթին սերում է հ.-ե.՝ «*bʰh₂nyéti» ձևից, որի արմատն է դարձյալ՝ «*bʰeh₂-» (փայլել)-ը։ Նշյալ անվանման հենքով հունաբանները հայերենի համար ստեղծեցին՝ «Երևակ» անվանումը։
Հելենիզմի ժամանակաշրջանում՝ մոլորակների հին հունական անվանումները փոխվեցին նորերով և վերջիններս վերանվանվեցին հունական դիցարանի աստվածությունների անվանումներով։
Այսպես օրինակ.
• Στιλβών (Stilbṓn) → Ἑρμῆς (Hermē̂s)
• Ἑωσφόρος (Heōsphóros), Ἕσπερος (Hésperos) → Ἀφροδίτη (Aphrodítē)
• Πυρόεις (Pyróeis) → Ἄρης (Árēs)
• Φαέθων (Phaéthōn) → Δίας (Días)
• Φαίνων (Phaínōn) → Κρόνος (Krónos)
Հատկանշական է նաև այն, որ անգամ փոխվել էր լուսնի անվանումը՝ «Σελήνη» (Selḗnē)-ից դառնալով՝ «Φεγγάρι» (Fengári), սակայն արեգակի անվանումը մնացել է անփոփոխ։
Ի դեպ, այս տեսակի օրինաչափ փոփոխություններ եղել են նաև հայերի, պարսիկների և այլ ազգերի աստղագիտական համակարգերում։
Ստորև՝ ըստ հերթականության, ներկայացված են մոլորակների հայկական, լատինական, հունական, իրանական, արաբական, հնդկական և չինական անվանումները, որոնց կից նաև տրվում են վերջիններիս հարակից անվանումները։
• Հայ. - Փայլածու, Լուծ, Օտարիտ, Երմու
• Լատ. - Mercurius
• Հուն. - Ἑρμῆς (Hermē̂s), Στιλβών (Stilbṓn)
• Իր. - Tīriya, تیر (Ty̰r)
• Արաբ. - العطارد (al-‘Utarid)
• Հնդ. - बुध (Budha), सॊउम्य (Soumya)
• Չին. - 水星 (Shuǐ xīng - Ջրի աստղ (Ջրաստղ))
• Հայ. - Արուսյակ, Եղջերու, Լուսաբեր, Գիշերավար, Լուսաստղ, Այգաստղ, Այգաբեր, Մթնաստղ, Իրիկնաստղ, Իրիկնաբեր, Աստղիկ
• Լատ. - Venus
• Հուն. - Ἀφροδίτη (Aphrodítē), Ἑωσφόρος (Heōsphóros), Ἕσπερος (Hésperos)
• Իր. - Anahita, ناهيد (Nạhyd)
• Արաբ. - الزهرة (al-Zuhara)
• Հնդ. - शुक्र (Shukra), शुक्रछर्य (Shukracharya)
• Չին. - 金星 (Jīn xīng - Մետաղի աստղ (Մետաղաստղ))
• Հայ. - Հրատ, Ծկրավորի
• Լատ. - Mars
• Հուն. - Ἄρης (Árēs), Πυρόεις (Pyróeis)
• Իր. - Vərəθraγna, بهرام (Bhrạm)
• Արաբ. - المرّيخ (al-Marrikh)
• Հնդ. - मन्गल (Mangala), अन्गरक (Angaraka)
• Չին. - 火星 (Huǒ xīng - Կրակի աստղ (Հրաստղ))
• Հայ. - Լուսնթագ, Փառազնոտի
• Լատ. - Jupiter
• Հուն. - Δίας (Días), Φαέθων (Phaéthōn)
• Իր. - Ahura Mazda, مشتري (Msẖtry)
• Արաբ. - المشتري (al-Mushtari)
• Հնդ. - ब्ढ़स्पति (Bṛhaspati), गुरु (Guru)
• Չին. - 木星 (Mù xīng - Փայտի աստղ (Փայտաստղ))
• Հայ. - Երևակ, Արտախույր
• Լատ. - Saturnus
• Հուն. - Κρόνος (Krónos), Φαίνων (Phaínōn)
• Իր. - Kēwān, کيوان (Ḵywạn)
• Արաբ. - الزحل (al-Zuhal)
• Հնդ. - शनि (Shani), सनैस्छर (Sanaischara)
• Չին. - 土星 (Tǔ xīng - Երկրի աստղ (Երկրաստղ))
Հեղինակ՝ Էլլա Մանուկյան