![Վարագա լեռը, երկնային մարմիններն ու հրեշտակների կռիվը [ավանդություններ]](https://static.ucraft.net/fs/ucraft/userFiles/art365/images/a-1014-varaga-ler-16853427428986.webp?v=1685342745)
Մեծ բանագետ, ազգագրագետ Գարեգին Սրվանձտյանցի գրքերում կարելի է գտնել Պատմական Հայաստանի, մասնավորապես Արևմտյան Հայաստանի բնության, հուշարձանների, վայրերի մասին բազմաթիվ ուշագրավ ավանդություններ, զրույցներ, առասպելներ։ Մասնավորապես նրա հանրահայտ Գրոց ու բրոց և Սասունցի Դավիթ կամ Մհեր դուռ գրքում, ի թիվս մեր ազգային էպոսի առաջին տարբերակն ու ուշագրավ այլ նյութերը, գտնում ենք շատ հետաքրքիր զրույցներ կամ առասպելներ, որոնք ներկայացնում են մեր նախնիների գեղարվեստականացված պատկերացումները Վարագա լեռան, երկնային մարմինների՝ արևի, լուսնի, համաստեղությունների մասին։ Վարագա լեռը մի գմբեթաձև լեռնազանգված է Վասպուրականի նահանգում, Վանա լճից 10 կմ արևելք։ Վարագա լեռները հայտնի էին իրենց պատմամշակութային հուշարձաններով ու սրբավայրերով, որոնցից էր հռչակավոր Վարագավանքը։
Վարագայ լեռը, որոյ գագաթին վրայ ելլողը կը տեսնայ եղեր, թէ ի՛նչպէս արեւը վերջնալոյսին կը մտնէ ծովը, կը լողանայ, մաքրուելու եւ հանգչելու ըրած ուղեւորութենէն։ Թէ՝ այն ժամուն յարեւմուտս երեւցած շառագոյն, մոխրագոյն եւ ձիւնագոյն ծալծալ ամպերը արեւուն անկողնոյ քօղը եւ վարագոյրներն են։ Թէ՝ անոր անկողինը ծովուն տակը ձգուած է փրփուրի վրայ։ Թէ՝ արեւը թագաւորն է, ու լուսինը՝ թագուհին։ Թէ՝ աշխարհ արարած քնացած ժամանակը լուսին կ՚ելնէ շրջելու, որ չտեսնան զինքը, ու բարիքներ կը սփռէ արարածոց եւ ամօթխածութեան համար երբեմն ամպէ քօղ կը ձգէ երեսին։ Թէ՝ աստղերը լուսնոյ կոյս ընկեր եւ նաժիշտներն են. հարօրաձեւ աստղերը՝ նշան կուտան, որ ժամանակին վարողն ու ցանողը՝ բազում արդիւնք կ՚առնու։ Յարդգողը նշան է, որ ժամանակով ուրիշ արարածոց աստուած իւր մշակները ղրկէր մեր երկրի աստուծոյ կալէն յարդերը գողցեր, ու մեր աստուծոյ հրեշտակները նետ աղեղով զարկեր սպաններ են գողերը‚ յարդը թափեր երկնից երեսն ու մնացեր։ Կշեռք աստղերը նշան են, որ Աստուած ամէն աշխատաւորին իւր վարձքը կը կշռէ կուտայ։ Ցոլացող ասուպները նշան են, որ այնքան մարդ մեռան. վասնզի ամէն ծնած ու ողջ մարդոց մէկ մէկ աստղ կայ երկինքը, եւ մեռած վայրկենին կը սուզանի աստղը։
Եւ որովհետեւ Հայաստանի մէջ կանանց սեռէն միայն երախայից եւ պառաւանց արտօնութիւն կայ երեսբաց երեւնալու եւ բարձր ձայնիւ խօելու, իսկ հասած աղջկունք, նոր հարսներ եւ մանկամարդները թէ ՛ շորով կը փաթթուին կը ծածկուին եւ թէ ՛ մունջ ու նշանացի կը խօսին մարդոց հետ։ Այսպէս է մեր լուսինն ալ, թէեւ թագուհին լինի, մութ ժամերուն այցելութիւն կուտայ տիեզերաց եւ մարդոց աշխատասիրութիւնը նշանացի կը քաջալերէ։
Վարագայ սարէն կ՚երեւայ արշալոյսէն առաջ յարեւելս արեւուն ծագումն։ Ահագին լերան մը տակէն կ՚ելլեն նախ 12 ղավազներ ՝ սեւ-սեւ արաբներ, եւ այդ լերան վրայ լուսեղէն ճպոթներով ճառագայթի պէս կը զարնեն։ Լեռը կը ցածնայ, ամէն սարերը իրենց գլուխը կը խոնարհեն։ Արեւը իւր երեսը լուացած ժամանակ ջուրի ցօղերով կը սրսկուին սարերը եւ դաշտերը, հաւքերը ամենքը վեր կը թռնին այս ջրի սրսկումէն, կ՚արթննան, կը ճըվլան։ Յանկարծ արեւու ոսկի գլուխն ու հրեղէն բրչամն կ՚երեւայ։ Թէ՝ հրեշտակները կը հանդերձեն արեւուն անկողինը եւ կը հանեն ու կը հագուեցընեն անոր հրեղէն հալաւը։ Թէ՝ արեւու անձն ջաղցի ջրտան ճախրին կամ գունդին ձեւն ունի, որ գլորուելով կը դառնայ ու կ՚ընթանայ, եւ այդ գունդի փառերէն լուսոյ ճառագայթներ կը ցոլանան, ինչպէս ջուրի ցնցուղը ջաղացի գունտէն։ Թէ՝ սատանաները բիւրբիւրոց կը ժողովին երբեմն եւ կ՚ուզեն հակառակ կայնել արեւուն, որպէսզի անոր լոյս երեսը չտեսնան մարդիկ։ Բայց հրեշտակները հրեղէն սրով կը պատերազմին, կը զարնեն, կը վանեն զանոնք սեւ ամպերու մէջէն, եւ այս կռիւի ձայնն է ամպերէն ելած որոտումն։ Փայլակը Գաբրիէլ հրեշտակի սուրն է, կայծակը՝ հրեղէն նետն, ու ծիածանը՝ աղեղն։
