Երևան՝ «սովետական», Երևան՝ «հին-ցուցանակային», Երևան «կարուսելային», Երևան՝ «թանգարանային», Երևան՝ «ողբերգական» և էլի շատ երևաններ, սակայն գրեթե միշտ՝ անցյալի քաղաք. անցյալ, որն անխուսափելիորեն բերում է համապատասխան մոտիվներ՝ կարոտախտ, հրաժեշտ, ավերակներ, մահվան տեսիլ, մեռյալներ, ողորմիներ…Առավելապես այսպիսին է Երևանը հայ գրականության մեջ:
«Դառնամ զողորմի տի տամ». սա, իհարկե, ուրիշ բնագրից է, Երևանի հետ կապ չունեցող, սակայն Երևանի ու երևանցիների մասին մերօրյա «Էպոսը» նույնպես կարող է սկսվել ողորմիով: Էպոսի հետ իմաստային այս զուգորդման պատճառը գուցե նաև այն է, որ Երևանի մասին հայ գրականության ամենից տպավորիչ գործերից մեկը՝ Եղիշե Չարենցի «Երևան» պոեմը ավարտվում է սիրո խոստովանությամբ ու էպոսի հիշատակությամբ.
Բայց էլի՛, բայց էլի՛, բայց էլի՛,
Հայացքը մշուշին գամած,
Կախվում է ուղեղիս թելից
Երևանը որպես խեղդամահ:
Կախվում է:
Կախվել է ուզում:
Ձանձրացել եմ, ասում է, կյանքից:
Դու գիտե՞ս, ասում է, — բազում
Քաղաքներ կան՝ եռուն, անհանգիստ…
Փայլում են, կոշիկի պես սրբած,
Նրանք լամպերի լույսից
Ավտո՛ է այնտեղ արաբան,
Փողոցի լապտերը՝ լուսին:
Շարել են իրենց զիստերին
Կամուրջները, որպես օղեր…
Ախ, նրանք — պայծառ, ոսկերիզ,
Իսկ ես — գաղթական Շողեր…
Հասկանո՞ւմ ես, ասում է, Չարե՛նց,
Ես ուզում եմ նրանց պե՛ս լինեմ…
Եթե դու պետքակա՛ն ես, պոե՛տ,
Երգերի տեղ երկրնե՛ր շինե՛:
Տողերդ կամուրջներ թող լինեն,
Օղակեն գետերը զնգուն,
Որ անցնեն հազա՜ր տարիներ
Եվ հազա՛րն էլ թափվեն Զանգուն:
Թե կարող ես-այնպե՛ս արա դու,
Որ այստեղ… նոր քաղաք բուսնի…
Քայց դու… դեռ նստել ես արթուն
Եվ նայում ես այդ լիրբ լուսնին…
- Ախ, լուսինն ահա վերևում,
Արախչինն արծաթ մազերին,
Նրբալույս աստղերի քեֆում
Հեզանազ պարում է «էնզելի» …
Իսկ Մասիսը քնում թմրած
Երազում տեսնում է ինձ:
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ես սիրում եմ քեզ, Երևա՛ն,
Ինչպես մեր այն հին հեքիաթում
Դավիթին սիրում էր իրա ձին:
1929 թ.
Այստեղ հերոսի սերը Երևանի նկատմամբ համեմատվում է «հին հեքիաթում» Դավթի նկատմամբ ձիու սիրո հետ: Այդ տողերը կարելի է տարբեր կերպ մեկնաբանել, սակայն Ե. Չարենցի պոեմի առանցքում կրկին անցյալի քաղաքն է՝ կյանքից ձանձրացած ու խեղդամահ: Իսկ հերոսի՝ նոր քաղաք ստեղծելու ցանկությունն ու եղածը նկարագրելու անկարողության խոստովանությունը գրեթե նույնությամբ կրկնվում են ժամանակակից հեղինակների գործերում:
1964 թ.
Ինչո՞ւ է Երևանը միշտ անցյալի ու մահվան հետ ասոցացվում. գուցե նրանից է, որ հայ գրականության «քաղաքագրությունը» առավելապես արդեն գոյություն չունեցող քաղաքների մասին է. Չարենցի Կարսը, Մահարու Վանը, Թոթովենցի Խարբերդը, այստեղից էլ ողբասացական երանգներն ու մոտիվները:
Գուցե նրանից է, որ հայ նոր գրականությունը սկզբնավորող գործը՝ «Վերք Հայաստանին», որի գործողությունները ծավալվում են Երևանում, սկսվում է ողբերգությամբ և ավարտվում հերոսների մահվան ողբով ու թաղումով:
Գուցե հնարավո՞ր չէ Երևանի մասին գրել առանց ողբալու և մեռելների մասին հիշելու: Գուցե Երևանը ներկա չունի, կամ գոնե գրով ներկայացվելու արժանի ներկա: Համենայնդեպս, Երևանի մասին անկախության շրջանում գրված ինձ ծանոթ բնագրերի մի զգալի մասն հենց այսպիսի հուշագրական-ողբասացական բնույթ ունի:
Այս պատումներում Երևանը որպես ժամանակակից կենդանի քաղաք գոյություն չունի, չունի իր դեմքն ու գույնը, չկա երևանցին: Կան իհարկե երևանցիներ, հիմնականում կարծրատիպային, սակայն նրանք միայն ու միայն անցյալով են ապրում, հիշում ու կարոտում խորհրդային Երևանը՝ իր վատ ու լավ, սակայն միշտ քաղցր կյանքով:
Գուցե Երևանի գրական ժամանակը միայն անցյա՞լն է. ինչպես Գուրգեն Խանջյանի «Երևան հետահայաց» էսսեում է. անցյալից հեռախոսազանգ, անցյալի ստվերներ, սերեր, առարկաներ, մարդիկ: Մոռացված տպավորություններ, հարաբերություններ, ծանոթ-անծանոթ փողոցներ, թափառումներ, մեռելներ, մեռելներ… ու հրաժեշտ.
«Վրա եմ բերում պատատուկների կանաչ վարագույրը` ետ քաշվում. հերիք է, արդեն ցավ է պատճառում… Սրճարանը հեռանում, փոքրանում, կորչում է ժամանակի մեջ, նրա ետևից` նաև քաղաքը: Մնաս բարով, Երևանս»:
Գ. Խանջյանը ամենայն մանրամասներով վերստեղծում է իր մանկության, ապա պատանեկության ու երիտասարդության խորհրդային Երևանը, որտեղ հերոսն ապրում էր, որտեղ կյանքը եռում էր, կամ գուցե կյանքը հերոսի՞ մեջ էր եռում. և եթե չկա այդ եռքը, ուրեմն չկա՞ Երևանը: Ժամանակն է փակել վարագույրը:
Նույն կերպ Գրիգի «Քաղաքի վրա թանձր մառախուղ» էսսեում անցյալի հետ կապող սրճարանի պատատուկների վարագույրին փոխարինելու է գալիս մառախուղը: Երևանն այստեղ դատարկված տների ու հին ցուցանակների քաղաք է, և էլ ավելի սուր հնչում է հերոսուհու՝ անցյալի ստվերների մեջ թափառել սիրող երիտասարդին ուղղված հարցը.
«-Չեմ հասկանում՝ ձեզ ինչ ա եղել, ամեն օր մեկը գալիս ա, նայում ես՝ սիրուն հագնված, տեսքը տեղը, բայց աչքերում կյանք չկա»:
Երևանի մասին պատումը, հուշը խեղճացնում է, մոլորեցնում հերոսներին: Երևանը դառնում է հերոսների անհաջողությունների, վախերի, կորուստների, նվաստացումների խորհրդանիշը, իմաստավորվում միայն ինչ-որ դեպքի, անձի, իրի ու առարկայի, ժամանակի հետ միասին, բայց ոչ երբեք՝ ինքն իրենով: Իհարկե խորհրդահայ արձակում ու պոեզիայում գտնում են Երևանի ավելի լուսավոր պատկերներ, սակայն այդ գործերն էլ հիմնականում կրում են սովետական պաշտոնական գաղափարախոսության կնիքը, հաճախ պետական պատվերով են գրված: Երևանը հայ գրականության մեջ բազմաթիվ դեմքեր է ստանում ու մնում է անդեմ:
1980թ.
Ո՞վ ես դու Երևան. սիրուն աղջիկ՝ հոբելյանական-տոնական պաստառներից ժպտացող, քանդվող հերթական շենքի միջանցքում մնացած, ներկը թափված ցուցանակ, հին, ճռճռան ու վտանգավոր կարուսել, խունացած լուսանկար, անպատասխան հեռախոսազանգ, չստացված սեր, մի նվաստացման պատմություն, լաբիրինթոս, խեղդամահ երեխա… շարքը կարելի է շարունակել, սակայն մի բան ակնհայտ է.
ով էլ լինի Երևանը, այն դեռ գրականությանը չէ: Մենք Երևանից վախենում ենք ավելի, քան սիրում ենք, մենք նրան տալու բան չունենք, բացի մեր խեղճությունը, բողոքն ու պահանջները:
Երևանը ուրարտական է, պարսկական-խանական, ռուսական-կայսրական, դաշնակցական, սովետական, հանրապետական, բայց դեռ գրականությանը չէ:
Հեղինակ՝ Հայկ Համբարձումյան
Պատկերները՝ www.hinyerevan.com կայքիից