Հայ գրողների կանայք կիսել են իրենց ամուսիններին բաժին հասած փորձություններն ու հալածանքները, նրանց բացակայության, մահվան կամ բանտարկությունների հանգամանքներում իրենց վրա վերցրել ընտանիքի հոգսը։ Բացի այդ, մեծ հոգատարություն են դրսևորել գրողների գրական ժառանգության փրկության, պահպանության համար, զբաղվել իրենց ամուսինների գրականության հետագա ուսումնասիրության ու հանրահռչակման հարցերով։ Երբեմն նույնիսկ բանտարկության վտանգն արհամարելով՝ իմաստություն ու խիզախություն դրսևորելով՝ փրկել նրանց ձեռագրերը։ Կարող ենք հիշել Դանիել Վարուժանի կնոջը՝ Արաքսիի և «Հացին երգը» շարքի փրկության և այլ պատմություններ։ Այսպիսի մի ուշագրավ դրվագ է պատմում գրականագետ-իսահակյանագետ Ավիկ Իսահակյանն իր տատիկին՝ Սոֆյա Իսահակյանին նվիրված՝ «Սոֆյա՝ Ավետիքի բարի հրեշտակը»(2024) ուշագրավ հուշագրության մեջ։
1912 թվի հոկտեմբերի վերջին Ցյուրիխ են ժամանում Իսահակյանի կինը՝ Սոֆյան, որը չէր տեսել ամուսնուն 1911 թվի հունիսից, և որդին՝ Վիգենը, որից հայրը բաժանվեց, երբ նա ընդամենը 7 ամսական էր, և ահա նրանք նոյեմբերի 20-ին Ցյուրիխում իրենց փոքրիկ ընտանիքով պետք է նշեին Վիգենի ծննդյան երկամյակը։ Վերջապես բանաստեղծի ընտանիքը հավաքվեց նույն հարկի տակ, թեկուզ օտար ափեր, թեկուզ օտար քաղաք, բայց միասին։ Կարող ենք պատկերացնել, թե որքան երջանիկ էր Սոֆյա Իսահակյանը վերջին երկու տարին այդքան սպասած այդ հանդիպմանը։
Երբ Ցյուրիխի կառամատույցում Իսահակյանը հանդիպում է տիկնոջը և տեսնում, որ նա վագոնից մեկը մյուսի ետևից իջեցնում է կանացի գլխարկների համար նախատեսված կլոր մեծ չափսի ստվարաթղթե տուփերը, նա կնոջը զարմացած հարցնում է.
-Սոֆիկ, այսքան գլխարկներ դուն ու՞ր պիտի հագնես։
-Ավո ջան, ոչինչ, հասնենք տուն, ես կասեմ, թե ուր...
Եվ երբ հասնում են Ցյուրիխում Ավետիքի ապրած տունը, Սոֆյան ասում է ամուսնուն.
-Դե, հիմա բաց «գլխարկի տուփերը»։
Եվ Ավետիքը բացում է և կանացի մոդայիկ գլխարկների փոխարեն դուրս է գալիս «Ուստա Կարո» վեպի մեծադիր ձե-ռագիրը, հաջորդում է «Աբու-Լալա Մահարու» ինքնագիրը, հաջորդում են «Բանաստեղծությունները», այն թղթերը, որոնց մասին ինքը կարող էր միայն երազել։
Եվ հասկանում է պոետը, որ փոքր երեխան գրկին, այս ջահել, վտիտ ուսերով կինը երեք երկրների սահմաններ է
անցկացրել վտարանդի ամուսնու ձեռադրերը, վտանգի են-թարկելով իրեն, մոլորեցնելով ռուս, գերմանացի, շվեյցարա-ցի սահման-ների մաքսատների խստադեմ վերակացուներին: Եվ գուցե հենց այդ պահին Ավետիքն առաջին անգամ արտա-բերեց. «Սոֆյա, դու իմ պահապան հրեշտակ»։
Հասկացավ, թե ի՜նչ մարդ է դիմացը կանգնած բանաստեղծի կինը, վտարանդի բանաստեղծի կին, հեղափոխական բանաստեղծի կին՝ այս հասկացությունները իրենց ողջ իմաստով, ծանրությամբ յուրահատուկ խաչ պիտի դառնային Սոֆյայի համար, որը նա, սակայն, արիաբար պիտի կրեր ողջ կյանքում։
Արդեն գրված էին «Աբու-Լալա Մահարին», «Ալագյազի մանիները», «Հայդուկի երգերը», «Ուստա Կարոյի» առաջին տարբերակը։ Բանաստեղծը 37 տարեկան էր և առաջին անգամ կյանքում պիտի զգար կնոջ, զավակի, ընտանիքի հայր լինելու և՛ ծանր, և՛ երջանիկ պարտականությունը։
Մեկ տարի առաջ՝ 1911 թ. հոկտեմբերի 24-ին, Կ. Պոլսում Իսահակյանը գրել էր հետևյալ բանաստեղծությունը.
Դուռըս ափ առած՝ կը ծեծե քամին
Ու շեմքիս վրա տխուր կհառաչե,
Բայց ես մենակ չեմ, մի ձայն մտերիմ
Ինձ անու՜շ, անու՜շ, անու՜շ կը կանչե։
Այդ՝ ձեր մրմունջն է, հայրենի ջրե՜ր,
Այդ՝ թոթովանքդ է, իմ սիրուն մանկի՛կ,
Իմ վառ, զմրուխտյա հայրենի ջրե՛ր,
Իմ պայծառ, սիրուն, իմ անգին մանկի՛կ...:
Եվ այժմ Ցյուրիխում, 1912 թ. աշնանը, Իսահակյանը մենակ չէր բառիս բուն իմաստով:
