Աղասի Այվազյանի հայտնի ու սիրված այս պատմվածքը խտացված ներկայացնում է արձակագրի բազմաթիվ ստեղծագործություններում բյուրեղացած՝ մարդու ընդհանրապես, մասնավորապես հայ մարդու իդեալը։ Նաև տալիս երջանիկ ու ներդաշնակ ապրելու գաղափարը․ բոլոր փորձություններից ու դժբախտություններից հետո, այդուհանդերձ, ծննդի հրաշքը մարդուն ապրեցնում է։ Էլ առավել մարդուն ապրեցնում է խիղճն ու ներողամտությունը։ Ներողամիտ լինել ու դիմացինին, նույնիսկ թշնամուն խղճալ, ապա սիրել հնարավոր է այն գիտակցությամբ, որ աշխարհը մի մեծ ու ընդհանուր մարմին է, որին պատճառված ցավը վերադառնում է հենց ցավ պատճառողին։Եվ մարդը չարիք է գործում առանց գիտակցելու սա։ Կարող է թվալ, որ այս գաղափարը հերոսների խեղճությունից է ծնվում, սակայն իրականում ներողամիտ լինելու, խղճալու ու սիրելու համար թերևս ավելի մեծ ուժ է պահանջվում, քան ատելության ու հիշաչարության։ Եվ ի վերջո, սերն ու ներողամտությունն են ապահովում կյանքի շարունակականությունը, դարմանում մարդկանց ցավերն ու ապրելու հույս տալիս։
1892 թ.-ի նոր տարվա օրը Էրզրումի մեր տանը 27 հոգի ենք եղել, 1916 թ.-ի ամանորին` 3 հոգի, 1920 թ.-ի նոր տարվա օրը` արդեն Երևանում մեր տանը, միայն մեկն էր ինքն իր նոր տարին շնորհավորել… Եվ այն է, ուր որ է այդ մեկն էլ պետք է չլիներ, երբ նորից դարձել են երկուսը… Երկրորդը մայրս էր, որ չգիտես որ սոված գյուղից եկել կանգնել էր հորս շեմքին, ու գաղթականը գաղթականին ասել էր. «Շնորհավո՛ր նոր տարի…»:
Մայրս միշտ ուզեցել է, որ նոր տարվա օրը մեր տանը նորից 27 հոգի լինեն, չի ստացվել… Եվ, ինչպես պետք է լիներ, երբ հայրս թողել է մեր տունը, և մնացել ենք երկուսով` ես և մայրս: Ընդհանրապես մարդիկ միանում են, որպեսզի նորից հեռանան: Բազմանում են և հեռանում: Հետո նորից են հանդիպում իրար արդեն բազմացած վիճակում և իրար չեն ճանաչում…
«Ուրիշի գործերին մի խառնվիր»,- ասաց ինձ մայրս առաջին անգամ, երբ ինչ-որ մեկը «պարախոդ» կոչված արդուկով պատռեց այտս, և ատամներս դրսից կարելի էր հաշվել… «Ուրիշի գործերին մի խառնվիր»,- ասում էր մայրս հաճախ, երբ ինձ տխուր էր տեսնում:
Զարմանալի է, մայրս և ուզում է, որ բազմանանք, իրար հետ լինենք, և վախենում է, որ ես մարդկանց շատ եմ մոտենում: Ես նկատեցի, որ մարդիկ իրար մեջ միշտ տարածություն են թողնում: Այդ տարածությունը աշխարհի ամենահին իմաստնությունն է: Եվ ինձ նման համբակները դրանից հազիվ թե բան հասկանան:
Կովկասի փոխարքա Վորոնցով-Դաշկովին 10 մետրից ավելի չէր կարելի մոտենալ: Եվ ինչքան իշխանավորը բարձր էր, այնքան տարածությունը մեծանում էր: Եվ ոչ միայն պաշտոններն են տարածություն ստեղծում: Այլ նաև տարածությունն է պաշտոն ու նման բաներ ստեղծում: Բոլոր մարդիկ որոշակի տարածություն են պահպանում: Ամբողջ աշխարհը այդպիսի տարածություններով է իրար միացած, սոսնձված:
Մարդ նույնիսկ տարածություն է ստեղծում իր և իր միջև:
Մի անգամ նոր տարվա օրը մայրս շատ ուրախ էր, որովհետև մեր տանը 4 հոգի էինք: Մեր դիմացի ծննդաբերականի հնոցապանն էր, որին Վարդան Փեսա էին կոչում, մեր թոշակառու հարևանը, որի դռան վրա փակցված էր պղնձե փորագրություն` «Բժիշկ Ճ. Ծ. Փալթոպետրոսյան»: Այդ գիրը դռան հետ մեկտեղ նա Ղարսից էր բերել. hանել էր դուռը իր տան վրայից, շալակով հասցրել մինչև Երևան: Ասես ոչ թե մի մաշած փայտե դուռ էր բերում, այլ իր անունը: Պետք է ասեմ նաև, որ ինձ միշտ թվացել է, թե մարդիկ իրենք իրենց հարգում են ինչ-որ բանի համար. մեքենա հնարելու, նվագելու, գեղեցկության և այլ բաների համար: Ինչ-որ բանի են հասնում և որոշում են` «Հիմա ես ինձ հարգելու իրավունք եմ վաստակել», ու հարգում են: Հետո գլխի ընկա, որ մարդիկ իրենց հարգում են հենց այնպես, ծնվում են այդպես` իրենց հարգելով (կամ չհարգելով): Հաստատ համոզված եմ, որ Լև Տոլստոյը իրեն ավելի քիչ էր հարգում, քան մեր շուկայի ետնամասում կերոսինկայի պատրույգ վաճառող Թորգոմը:
Մենք շատ ուրախ էինք, որ մի կերպ չորս հոգի հավաքվել ենք այս ամանորին մեր տանը և աշխատում էինք տարածությունները մարդկանց միջև կրճատել: (Վարդան Փեսայի, Ճ. Ծ. Փալթոպետրոսյանի, մորս և իմ):
Բոլորից շուտ իմ գլուխը տաքացավ:
– Մարդիկ սխալ են անում, որ իրար լքում են, կենացի պես ասացի ես` նկատի ունենալով և՛ տարածությունները մարդկանց միջև, և՛ յուրաքանչյուր դեմքի կնճիռը:
Մայրս տեղում շարժվեց.
– Մի խառնվիր ուրիշի գործերին:
Ես արդեն չգիտեմ, որն է ուրիշինը, որն է իմը: Ձեռքս տարա կրծքիս կողմը:
– Սա ասում է` խառնվի՛ր, խառնվի՛ր… հրամայում է, հասկանո՞ւմ եք, ասում է` «բոլոր մարդիկ քո եղբայրներն են…». ասում է` «հավատա բոլորին, հավատա՛»:
– Դրա համար էդ օրին ես,- ասաց մայրս:
– Թող…- բացվեցի ես…- Թո՛ղ, թող լինեմ… Այնուամենայնիվ, կլսեմ նրան…- Նա մեկ-մեկ դուրս է գալիս ու նույնիսկ խոսում է ինձ հետ…
– Յաա՜…- ասաց մայրս:
– Ոչ մի յա, դա խիղճս է… Կինո գնալիս նույնիսկ տոմս եմ վերցնում նրա համար… Երկու տոմս… Ինձ և նրա համար…- չափն անցա ես:
– Դա ենթագիտակցությունն է,- ասաց Ճ. Ծ. Փալթոպետրոսյանը:
– Աստված է,- լրջացած ու խեղճացած ասաց մայրս:
– Կիրակոսն է,- ասաց Վարդան Փեսան:
Նրա ասածը ինձ շատ դուր եկավ, բայց էլի հարցրի.
– Ո՞վ է Կիրակոսը:
Վարդան Փեսան բացատրեց.
– Մի հոգիս երկուս է դառնում, երկուսը` չորս, չորսը` հարյուր… Բոլորից առաջ եղել է մի մարդ: Հետո այդ մարդը սկսել է բազմանալ… մարդիկ շատացել են… Իսկ ինքը տեղավորվել է բոլորի մեջ առանձին-առանձին… Դա Կիրակոսն է…
Բոլորի մեջ Կիրակոսներ կան, ինչքան մարդիկ աշխատում են, այնքան առաջին մարդու վիճակը վատանում է… Մարդիկ մոռանում են, իրար չեն հասկանում, իրար ուրիշ են համարում, նույնիսկ թշնամի, իրար բզկտում են… Կիրակոսը ներսից գոռում է` վատություն մի անի ուրիշին, դա ես եմ, այսինքն` դու ես… Հասարակ հաշիվ է…
– Ձեր ասածը սաղմն է,- ասաց Ճ. Ծ. Փալթոպետրոսյանը:
– Աստված է…
– Կիրակոսն է,- նորից պնդեց Վարդան Փեսան:
Ես համաձայն էի նրա հետ, ես համարյա տեսել էի Կիրակոսին. Նա ճաղատ էր, խեղճ ու ծիծաղելի աչքեր ուներ, բարակ, երկայն վիզ: Ու միշտ ծիծաղելի վիճակի մեջ էր գցում ինձ. սիրի՛ր, օգնի՛ր, զգա՛, մի՛ խաբիր…
Բայց էլի հարցրի.
– Իսկ ինչո՞ւ Կիրակոս… Ուրիշ անուն չկա՞…
– Եսիմ,- ասաց Վարդան Փեսան,- էդպես է, Կիրակոս… – ու ժպտաց:
Երևի առանց ժպիտի Կիրակոս չի կարելի պատկերացնել:
– Դրա համար էլ` մարդու լավություն կանես, լավությունը քեզ կվերադառնա,- շարունակեց Վարդան Փեսան,- վատություն կանես, վատությունը քեզ կվերադառնա, ինչ ձևի վատություն կանես, էն ձևի վատություն կգա քեզ… Օրենք է… Դրա համար, երբ մարդիկ միասին են, երջանիկ են… Ամբողջ մարդկությունը, որ այսպես սեղմես, նորից կդառնա մի բան, մի նյութ: Վատություն անես, այդ նյութին ես վնաս տալիս… Որովհետև նյութի մասնիկն ես…
Վարդան Փեսայի ասածը միանգամից ուղեղումս տեղավորվեց: Ինձ թվաց, որ ես ավելի խոր բան մտածեցի, քան Վարդան Փեսան ասում էր:
– Քիմիա է,- իմ գիտնականությունը ցուցաբերեցի ես:
– Մետաֆիզիկա է,- աչքի պոչով ինձ նայեց Ճ. Ծ. Փալթոպետրոսյանը:
– Ազգերն էլ են էդպես… Բարի ազգը միշտ բարին կստանա…
– Մենք ո՞ւմ ենք վնաս տվել,- անհանգստացավ մայրս: – Մեզ ինչի՞ են նեղացնում…
– Նրանք մեզ չեն նեղացնում… Նրանք իրենց են նեղացնում… Մեղք են…
– Ո՞վ,- զարմացավ մայրս:
– Մեզ նեղացնողները:
– Մե՞ղք են…- կրկին զարմացավ մայրս,- ուրեմն մենք նրանց խղճանք, իրենք մեզ նեղացնե՞ն:
– Իրենք իրենց են նեղացնում… Ինքնասպանություն է,- ասաց Վարդան Փեսան:
– Կիրակոսի՞ն են մորթում,- կես հարցական պատասխանեցի ես:
Կատակելով, թախծելով, իրար ձեռ առնելով` ինչ-որ մի բանում համաձայնեցինք: Մի խոսքով, այդ նոր տարվա օրը մեր տանը ծնվեց Կիրակոսը: Ու սկսեց նրանց բոլորի մեջ խոսել Կիրակոսը: Նրանք սկզբում խղճացին Չինգիզ Խանին, որ առանց հասկանալու իրեն է վնաս տվել, հետո խղճացին Աղա Խանին, որ էլի իրեն է վնաս տվել, և ինչքան պետք է դեռ տառապի, խղճացի՜ն, խղճացի՜ն…
Ու հպարտ էին մերոնք, որ միշտ զոհ են եղել իրենք, միշտ տուժել են, միշտ գաղթել են, լացել են…
Ճ. Ծ. Փալթոպետրոսյանը թխկթխկացնում էր իր փայտե ոտքին:
– Դեռ շատ պետք է տառապի այս ոտքս ուտողը… Կիրակոսի մարմնից է պոկված…
– Իսկ 15 թվակա՞նը… Այդ անխելքները ինչքան պետք է տանջվեն, որ վնասվածք են հասցրել Կիրակոսի մարմնին,- քիչ մնաց լաց լիներ Վարդան Փեսան:- Ախր երբ մարդ մարդուն վնասում է, ցավում է Կիրակոսի մարմինը…
Հետո մերոնք բոլորը միասին սկսեցին հիշել ավելի փոքր վշտեր պատճառողներին և խղճալ նրանց ու հոգալ նրանց մասին…
Մի տարի անց Վարդան Փեսան այլևս չկար: Չկար նաև բժիշկ Ճ. Ծ. Փալթոպետրոսյանը:
– Մնացինք երկուսով,- նոր տարվա օրը ասում է մայրս: (Մայրս 70 տարեկան է: Տրամվայ նստելիս նա նախ պայուսակն է դնում դռնից ներս, հետո ձեռքերով բռնում աստիճանները, հետո դեռ ծնկներն է դնում աստիճաններին և այդպես բարձրանում):
– Ինչո՞ւ երկուսով,- ասում եմ ես:
– Բա քանիսը…
– Դու, ես և… Կիրակոսը,- ասում եմ ես ժպտալով:
Ժպտում եմ, որովհետև շատ լուրջ չի կարելի ասել… Ծիծաղելի կթվա…
Մայրս ձեռքն է տարուբերում: Ու քիչ է մնում ես տխրեմ, որ մենք քիչ ենք մնացել, և որ Կիրակոսն ինձ հետ է և սիրտս է մաշում իր չարչարված ու խելոք ժպիտով:
Նայում եմ մորս դեմքին: Բարի է և մի քիչ ծիծաղելի, որովհետև քթին երկու ակնոց է շարած իրար ետևից: Մայրս դիտում է փոքրիկ սրածայր բեղերով մի մարդու լուսանկար:
– Հա՞յրս է…- հարցնում եմ ես:
Մայրս վախեցած շրջվում է, ասես հանցագործության մեջ եմ բռնել նրան, կուչ է գալիս, աչքերը ճպճպացնում:
– Խղճում ես նրան, որ թողեց մեզ և գնա՞ց…- ասում եմ ես: Մայրս գլուխն է տմբտմբացնում:
– Վախենում ես, որ իր արած վատությունն իրե՞ն կգնա…- շարունակում եմ ես:
Ես ու մայրս սկսում ենք մեկ-մեկ հիշել ու խղճալ բոլոր նրանց, ովքեր վատություն են արել մեզ:
Ձյուն է գալիս: Փողոցի երկայնքով գոլորշու նման մառախուղը գալիս, լիքը-լիքը անցնում է մեր տան և ծննդաբերականի արանքով: Դիմացի պատուհաններում լույսերը հազիվ են երևում: Ու լսվում է այնտեղից ծննդի ճիչ: Քիչ անց` երկրորդը, ու մինչև գիշերը կես է լինում, ես ու մայրս հաշվում ենք.
– Քսանվեց…
– Քսանվեց…
«Բազմանում եմ,- ասում է Կիրակոսը: – Հիմա ավելի դժվար կլինի և ավելի հեշտ…»:
– Շատ լինենք, շատ լինենք…- քունը գլխին մրմնջում է մայրս և աթոռը մոտեցնում ինձ, որ իր աչքի առաջ միշտ մարդ լինի: