Ինչպե՞ս կարող ես տարբերել իրարից
հրեշտակներին և թռչուններին, որոնք այնքան մոտ են մեկը մյուսին,
այնքան նման իրար: Եթե քո ձեռքը շոշափում է նրան –
ուրեմն թռչուն է,
իսկ եթե մարմին չունի՝ ուրեմն հրեշտակ է:
Ավելի ճիշտ՝ դա ինքը բանաստեղծությունն է –
երկուսը միասին՝ թռչունն ու հրեշտակը,արցունքն ու ժպիտը...:
Հենրիկ Էդոյանի՝ Հովհաննես Գրիգորյանին նվիրված այս բանաստեղծության մեջ տրվում է պոեզիայի սահմանումն ընդհանրապես և այդ սահմանման մեջ նաև Հովհ.Գրիգորյանի բանաստեղծության բնութագրումը: Շոշափելին ու աներևույթը, կատակերգականն ու ողբերգականը, կյանքի ու կենցաղի պարզ առարկաներն ու երևույթները, «ոչ բանաստեղծական» թվացող թեմաները, Հովհաննես Գրիգորյանի գրչի տակ կարծես թե աննկատ վերածվում են բանաստեղծական գողտրիկ պատկերների ու խորհրդանշանների: Կյանքը մի պահի մեջ աբսուրդի է վերածվում, ապա կրկին վերադառնում իր բնականոն հունին: Բանաստեղծությունները, ամեն նոր տողով ու պատկերով անակնկալ են մատուցում ընթերցողին: Նույնիսկ քաղաքականությունն այստեղ պոետիկ է դառնում, նույնիսկ թշվառ հայրենիքը՝ հասկանալի ու սիրելի, մարդը՝ անզարդ ու հարազատ, սերը՝ հենց այնպիսին ինչպիսին երազում ես ունենալ, կյանքը՝ հենց մերը՝ տխուր, սակայն, չգիտես թե ինչու` կարոտելի:
Կիրակի
Ու թեև կիրակի է, բայց ինձ դժվար թե հաջողվի երկար
մնալ անկողնում, որովհետև ուղիղ ութն անց երեսունին
ճնճղուկները կտցահարում են պատուհանիս ապակին,
հասկացնելով, որ իրենց ամենևին չի հետաքրքրում
աշխատանքային օր է, թե՞ հանգստյան –
ժամանակն է և պետք է հացի փշրանքներ լցնել
պատուհանի գոգին ամեն Աստծու օրվա պես…
Ճիշտ ժամը իննին ինձ ոտի է հանում շենքերում
շրջայց կատարող պառավ մուրացկանը`
դուռս զգուշորեն թակելով.
– Որդյակս, դուք ուզո՞ւմ եք հայտնվել դժոխքում
և ողջ-ողջ այրվել կպրե կարասներից որևէ մեկում,
առանց ներման իրավունքի,- հարգալիր տոնով
հարցնում է նա, վստահ, որ ես ուշի-ուշով
լսում եմ նրան դռան ետևից:
Ես կիսաբաց եմ անում դուռը և թղթադրամը
խոթելով պառավի պատրաստակամ գրպանը,
արագորեն վերադառնում եմ անկողին և փակում եմ
աչքերս, թեթևացած, որ այս անգամ էլ խուսափեցի
կպրե կարասում ողջ-ողջ այրվելու հեռանկարից…
Ժամը տասն անց երեսունին դռանս առաջ են հայտնվում
ճշտապահ եհովայականները` գրքերով ծանրաբեռնված.
– Եղբայր, մի՞թե դու չես ուզում առնչվել մեր Աստծո
ճշմարիտ խոսքին,- քաղցրաձայն դայլայլում է անհայտ
տարիքի մի տղամարդ, պատրաստվելով ներս սողոսկել
կիսաբաց դռանս արանքից, բայց ես արագորեն խլում եմ
գիրքը նրա ձեռքից, փակում եմ դուռը, հայտնելով, որ
գերադասում եմ Աստծո խոսքին առնչվել մենության մեջ,
վերմակով ամուր փաթաթված:
Ժամը տասնմեկն անց երեսունին ինձ զանգում է ՀԳՄ
նախագահը, հայտնելով, որ վերջապես վախճանվել է
վաստակաշատ այսինչ-այնինչյանը և վերջին շնչում
պահանջել է, որ Հովհ. Գրիգորյանը անպայման
ներկա լինի թաղմանը` սև կոստյումով, վշտահար դեմքով
և ճոխ ծաղկեպսակով, հակառակ դեպքում կշարունակի
ապրել ևս մի քանի տարի, անընդհատ փող կուզի
թաղման ծախսերի համար, Ծաղկաձորի ուղեգիր
և հաստափոր գրքեր պետպատվերով իրար ետևից
տպելու իրավունք…
Ժամը տասներկուսին առանց դուռը թակելու ներս է
խուժում թաղի լիազորը, որ շենքի բոլոր
բնակիչներից հազարական դրամ է հավաքում`
Մոզամբիկում ծառատունկ անցկացնելու համար,
ևս հազար դրամ, որովհետև հեռավոր բարեկամն է
եկել Գլենդելից, պե՞տք է մի բան դնել սեղանին թե՞ ոչ…
Տասներկուսն անց երեսունին բջջայինիս վրա մեսիջ է
ուղարկում Իսրայելի պրեզիդենտը, սպառնալով,
որ եթե չվերադառնամ հին ուղղագրությանը, ապա,
նորից կհարձակվի Լիբանանի, և եթե եղանակները
չփչանան, էլի մի քանի այլ երկրների վրա,
որոնց անուններն այս պահին դժվարանում է հիշել; –
Երևի ինչ-որ մեկը կատակ է անում ինձ հետ,
մտածեցի ես, վերմակը քաշելով գլխիս:
Սակայն տագնապս գնալով խորանում էր,
որովհետև մեկ առ մեկ վերհիշելով հեռու և մոտիկ
ծանոթներիս, ես այդպես էլ չկարողացա հավանական
համարել որևէ մեկի թեկնածությունը, որն ի վիճակի լիներ
կատակ անել, թեկուզ և անհաջող…
Կես ժամ անց դուռս թակում է մածնավաճառը
զգուշացնելով, որ եթե այս անգամ էլ
չվերադարձնեմ նախորդ օրերին նրանից գնած
մածունի դատարկ բանկաները, ջարդուխուրդ կանի
պատուհաններիս բոլոր ապակիները և կծակծկի
անվադողերը ավտոմեքենայիս:
Հետո սկսվում է կուսակցականների հանդիսավոր
շքերթը` հոգեցունց երաժշտության ուղեկցությամբ –
նրանք հերթով գրկում ու սեղմում են ինձ իրենց
լայնահուն կրծքին, համոզված, որ ես իմ ձայնը
տալու եմ նրանց, և ես երդվում եմ բոլոր
կուսակցական և անկուսակցական սրբություններով,
որ իմ ձայնն անպայման տալու եմ նրանց – անվերադարձ,
որովհետև իմ ինչի՞ն է պետք ձայնը,
և որ վերջնականապես որոշել եմ կյանքիս մնացած
մի քանի հարյուրամյակն անցկացնել առանց ձայնի,
առանց ծպտուն հանելու, մի խոսքով սուս & փուս…
Հետո գալիս է կիրակի օրվա ամենահրաշալի պահը
ես մաքուր սափրվում եմ, հագնում եմ տոնական
կոստյումս և օղակն անցկացնելով վիզս, հրում եմ
աթոռը ոտքերիս տակից և սկսում եմ խաղաղ ճոճվել
առաստաղի կեռիկին ամրացված պարանից, մինչև որ
կինս վերադառնում է խանութից, զգուշորեն իջեցնում է
ինձ, հարմար նստեցնում է աթոռին ու միասին
անշտապ վայելում ենք
մեր հրաշալի իրիկնային սուրճը,
նայելով, թե ինչպես է մութը խտանում
պատուհանից այն կողմ:
Երևի սա հենց այն ձյունն է
Երևի սա հենց այն ձյունն է, որի մասին
ասում են, թե իջնում է և երջանկություն է
բերում իր հետ:
Երևի սա հենց այն ժամն է,
երբ մարդիկ հանդիպում են իրար
և խոսում են կարևոր բաներից:
Երևի սա հենց այն աղջիկն է,
որին պիտի հանդիպեի առաջին ձյան
փաթիլների տակ ու պիտի խոսեինք
կարևոր բաներից:
Եվ երևի սա հենց այն երազանքն է,
որն ամենավերջինն է
երևի:
Երևի նորից գարուն է
Երևի նորից գարուն է,- մտածեցի
նայելով պատուհանից դուրս,
ծառին, որի ճյուղերին փոքրիկ
տերևներ էին հայտնվել,
թռչուններին, որոնք ջանասիրաբար
թափահարում էին թևերը, հավանաբար
օդում մնալու համար:
Երևի պայծառ օր է,- մտածեցի
նայելով ծայրեծայր կապույտ
երկնքին և արևին, որը բարեխղճորեն
լուսավորում ու տաքացնում էր բոլորին:
Երևի դու դեռ սիրում ես ինձ,- մտածեցի,
նայելով պատուհանից դուրս, աշնանը,
երբ մանր անձրև էր գալիս:
Գեղարվեստական միջոցառում կանանց գաղութում
Աշուն է: Բանտարկյալների համար ոտանավոր կարդալու
լավագույն ժամանակը:
Ճերմակ ներկած դահլիճում հավաքված էին գույնզգույն
լաչակավոր մարդասպաններ, գողեր, ավազակներ…
Մի խոսքով, սովորական կանայք, որոնց կարելի է
հանդիպել ամենուրեք` փողոցներում, թատրոններում,
տոնավաճառներում, և հատկապես, ընտանեկան
հաճելի մթնոլորտում` հարազատներով շրջապատված:
Ոգևորված խոսում էի անկախությունից, ազատությունից,
բազմակուսակցությունից և հարաբերություններից միջազգային:
Նրանք ծափահարում էին խանդավառ և հետո խնդրեցին ինձ`
սիրային բանաստեղծություններ կարդալ, որոնց մեջ
խոսք չլիներ անկախության և հատկապես ազատության մասին:
Աշուն է: Բանտարկյալների համար սիրային և հատկապես
բաժանման բանաստեղծություններ կարդալու
լավագույն ժամանակը:
Եվ ահա, սեր իմ, ես հիշեցի քեզ և կարդացի մեր կարճատև
հանդիպման և երկարատև բաժանման, հեռավոր աշնան մասին,
երբ ծառերը սովորականից շուտ տերևաթափվեցին, և ես
թեթև հագնված հանկարծ խորացա ձյուն ու ձմեռվա մեջ
և այլևս չվերադարձա… Հուզմունքից խզված ձայնով
կարդում էի, և արցունքները գետի պես հոսում էին
աչքերիցս, և հանկարծ նկատեցի, որ բարձր, ձայնը
գլուխները գցած, առանց ամաչելու լալիս են նաև
գույնզգույն լաչակավոր մարդասպանները, գողերը,
ավազակները… Սովորական կանայք, որոնց, արդեն
գիտեք` որտեղ կարելի է հանդիպել…
Աշուն է: Առանց ամաչելու: Բարձր: Ձայնը գլուխը գցած
լաց լինելու լավագույն ժամանակը:
Մի-մի բաժակ օղի խմեցինք
Մի-մի բաժակ օղի խմեցինք, որ լացը թեթև լիներ,
հետո էլի խմեցինք,
որովհետև լացը պիտի լիներ երկար,
հետո ձյուն եկավ մի ջահել կնոջ հետ, բոլորովին
մենակ մնացած մի կին, որը խնդրեց չորս
գերեզմանափոս փորել իր ընտանիքի` ամուսնու
և երեխաների համար, ինքը, հասկանալի է,
չէր կարող` իˉնչ կնոջ գործ է
գերեզմանափոս փորելը, ձմռան սկզբին, երբ հողը
քարացել է մեր սրտերի պես, և ոչ օղին է օգնում,
և ոչ էլ դուդուկը; – Չէ, – հանկարծ ասաց կինը,- մի փոսը
հերիք է, թող բոլորը միասին լինեն, երեխեքս փոքր են,
թող հայրը հետները լինի, ինչքան չլինի երեխա են,
չվախենան հանկարծ…
… Ու ձյունը թեև կտրվել էր վաղուց, բայց կինը
շարունակում էր ճերմակել…իսկ մենք, սևացած
սրտերով կանգնել էինք նրա կողքին
և առանց ամաչելու
բարձրաձայն լալիս էինք մեր լացը,
որը պիտի շատ երկար լիներ…
Փողոցներով անցնում են կույր աղջիկներ
Փողոցներով անցնում են կույր աղջիկներ:
Նրանք գավազան ունեն ձեռքերին
և քայլում են քսվելով պատերին:
– Եթե դու ինձ սիրեիր,
ես քեզ կտայի քո կապույտ աչքերը:
Փողոցներում
առանց ամաչելու լալիս են բանաստեղծները,
նրանք գլուխները խոնարհել են,
իսկ կույր աղջիկները քայլում են
և չեն տեսնում նրանց:
– Ես քեզ կտայի քո կապույտ աչքերը,
և դու կտեսնեիր ինձ:
Փողոցներում
կամաց-կամաց իջնում են վարագույրները,
և կամաց-կամաց փակվում է բեմը,
և գլուխ տալով կամաց-կամաց
հեռանում են կույր աղջիկները,
և բանաստեղծներն են հեռանում,
և վարագույրը վերջնականապես իջնում է:
Վարագույրից այն կողմ լսվում է բարձրաձայն հեծկլտոց.
վարագույրից այն կողմ
բոլորովին ուրիշ աշուն է:
Աղոթք
Չորս քայլ վեր… սահման է:
Չորս քայլ վար… սահման:
Աստված իմ,
այսքան էլ փոքրիկ հայրենիք,
այսքան էլ փոքրիկ
Հայաստան,
նորածնի բարուր է իսկական…
Նորածնի բարուրը գրկել եմ,
Աստված իմ, մոլորվել, կանգնել եմ.
ասա ինձ, ի՞նչ անեմ, ո՞ւր գնամ-
Չորս քայլ վեր՝ ավեր է ու մահ է,
Չորս քայլ վար՝ ավար ու թալան…
Հայաստան
Սա իմ երկիրն է- չափսերով այնպիսին,
որ կարող եմ վերցնել հետս,
թե մի հեռու տեղ գնամ:
Փոքրիկ՝ ինչպես ծերացած մայր,
փոքրիկ՝ ինչպես նորածին զավակ,
իսկ քարտեզի վրա
ընդամենը մի արցունքի կաթիլ…
Սա իմ երկիրն է-չափսերով այնպիսին,
որ ազատորեն տեղավորել եմ սրտիս մեջ,
որ չկորցնեմ հանկարծ…
Չգիտեսթեինչ-2
Հայրենիքները սովորաբար թշվառ են լինում,
և ինչքան շատ են թշվառ ու խեղճ,
այնքան ավելի շատ են հայրենիք:
Իսկ զորեղ և հարուստ երկրները սովորաբար կոչվում են
անունով, ասենք` Անգլիա կամ Միացյալ Նահանգներ,
և սովորաբար ոչ ոք չի մեռնում նրանց կարոտից
և հալումաշ լինում` ախ, իմ թշվառ հայրենիք, կանչելով,
այլ, ցանկության դեպքում, սովորաբար տոմսեր են պատվիրում
ցանկացած ժամի ու մեկնում են իրենց երկիր, սովորաբար
թերթ կարդալով և կամ սուրճ խմելով…
Հայրենիքները սովորաբար հեռու են լինում,
քարքարոտ ու անտերանոց մի տեղ, Աստուծու աչքից հեռու․
սպասման մեջ պիտի բազում օրեր քնես ու զարթնես
լքված ու անհրապույր կայարանների չորչորուկ աթոռների վրա,
և ապա, մեծ հաջողության դեպքում` ճանապարհ պիտի ընկնես
անսպասելի ու անպատեհ մի ժամի, սովորաբար խորը գիշերով,
իրար վրա թափված բազմության մեջ կորցնելով ոտիդ և շատ
հաճախ նաև գլխիդ տեղը, և տեղ հասնես սովորաբար դարձյալ
գիշերվա անհայտ մի ժամի, որպեսզի այնուհետև ճանապարհի մյուս կեսը
անցնես քայլելով` տեղ-տեղ պիտի բարձունքներ հաղթահարես,
կառչելով ծերպերից ժայռերի, տեղ-տեղ չոքեչոք
ու սողեսող գնաս` ճակատդ անձավների սուր ելուստներին
չխփելու համար, տեղ-տեղ ձորերը պիտի մտնես, ուր հնարավոր չէ
իջնել առանց պարանի օգնության…
Հայրենի տները սովորաբար կիսաքանդ են լինում` ի՞նչ իմաստ ունի
վերակառուցելը, միևնույն է, նորից քանդվելու է հերթական
երկրաշարժից և կամ առօրյա ռմբակոծությունից հետո…
Կիսաքանդ տներ` բերնեբերան լցված հիվանդ պառավներով,
անմարդ կնանիքով և փոշեկոլոլ տղամարդկանցով, որոնց կյանքի
մի կեսը բանտերում է անցնում, մյուս կեսը օտարության մեջ
և կամ հիվանդանոցներում և որտեղից այլևս չկա ուրիշ ճանապարհ
գերեզմանոց տանողից բացի…
Հայրենիքում տարին սովորաբար մի եղանակ է ունենում`
ցուրտ, դաժան ձմեռ, որ վերջանում է քեզ հետ միասին,
և հետո, տարբեր ինչ-որ կարճ շրջան, որը լցված է
ձմռան սպասման տագնապ ու վախով…
Հայրենիքներում օրը սովորաբար մի ժամ է ունենում`
գիշերվա մի ժամ, որը 24 ժամ է տևում սովորաբար…
Հայրենիքն այնտեղ է, ուր խռմփոց է լսվում և կամ
քնելուց զզված երեխայի լաց… Բոլորն են քնած.
դերասանը բեմի վրա, երաժիշտն իր գործիքը գրկած,
պաշտոնյաները աթոռին նստած, և միտինգներում
հռետորներն են քնած` միկրոֆոններից, ապահովության համար,
ամուր, պինդ կառչած…
Հայրենիքները, ահա թե ինչու, երազներով ու երազանքներով են
բերնեբերան լցված… Բոլորն են քնած:
Սակայն ճիշտն այն է, որ սովորաբար
նախ հայրենիք են լինում սկզբում և հետո միայն,
ժամանակներ անց- դառնում են
երկիր: Երևի թե
բոլորն անխտիր:
Երբեք չմեռնես
Երբեք չմեռնես – մահվան մահճում թախանձագին
հորդորում էր ինձ հայրս: Եվ նայելով ցավերից
մշուշված նրա աչքերին, ես դառնությամբ հասկացա,
թե ինչ ծանր է մեռնել ցերեկվա պայծառ լույսերի մեջ
ողողված, երբ պատուհանից պարզ երևում է դիմացի
պատշգամբը և մի կին պատշգամբի պարանից
կախ է տալիս իր մաքրամաքուր լվացքը, հետո
զնգում է սխալված հեռախոսը, և տղամարդու
մի ջահել ձայն բացատրում է, որ այն, ինչը
վերցրել է վաղուց, հենց հիմա չի կարող վերադարձնել,
որովհետև… Հետո վերևի հարկում շրխկոցով
բացվում է դուռը և երեխաների զվարթ ճիչ ու աղմուկը
լցվում է միջանցք, տարածվում աջ ու ահյակ,
այնուհետև`աշխարհով մեկ, և դրանից երկնքի
կապույտն ավելի է պայծառանում և ավելի է
թանձրանում դառնությունը մեռնողի աչքերում…
Երբեք չմեռնես, ահա թե ինչ կասեմ քեզ,- խնդրեց հայրս
վերջին անգամ և փակեց աչքերը վերջնականապես…
Հեղինակ՝ Հայկ Համբարձումյան
Բանաստեղծությունների աղբյուրը՝ www.hovhannesgrigoryan.com
08.08.2021
Սուս կարդանք