Լույս է տեսել Վարդան Պետրոսյանի «Սկիզբ» գիրքը։ Այն կարելի է ինքնակենսագրական կամ օրագրային վեպ համարել, որտեղ սիրված դերասանը անազատության մասին երկու զուգահեռ պատումներում` նկարների ուղեկցությամբ, ներկայացnում է իր կալանավորման, բանտարկության, դատավարության, նաև հաջորդող համաճարակային շրջանում ինքնամեկուսացման մեջ՝ Ֆրանսիայում, անցկացված օրերը։ Հումոր, թախիծ, փիլիսոփայություն, դառը իրականություն... ջերմ, լուսավոր սեր։ Այսպես է հեղինակը ներկայացնում իր կալանքի պատմությունը և համադրում այն աշխարհում համավարակի մեկուսացման օրերի հետ։ Կալանքը շրջադարձային եղավ հեղինակի կյանքում, դառնալով նոր հոգևոր կյանքի սկիզբ, հեղինակը հարց է տալիս՝ արդյո՞ք նույնը կլինի նաև մարդկության հետ հիվանդության հաղթահարման ու ինքնամեկուսացումից հետո։ Ներկայացնում ենք հատված վեպից։
«Բաց կալանքում եմ արդեն։ Բոլորովին ուրիշ կյանք։ Առավոտյան գնում ենք գործի, երեկոյան վերադառնում։ Շաբաթ, կիրակի, տոն եւ ոչ աշխատանքային օրերին մնում ենք կալանքում։ Սենյակների դռները բաց են։ Բակում զրուցարան–տաղավար են սարքել տղաները։ Մանղալ կա, շատ հաճախ խորոված ենք անում։ Շաբաթ–կիրակի օրերին միասին ենք հաց ուտում բակում։ Շուրջը` լիքը շուն ու կատու, որ կալանավորներն են կերակրում։ Ես, սովորության համաձայն, շատ երկար քայլում եմ, վազում, մարզվում մեր կալանավայրի ազատ սար ու դաշտերում։ Չեմ կարողանում բնությունից կշտանալ՝ ծառերից, թփերից, քարերից, անձրեւից, ձյունից... Երեկոյան նայում եմ գործից հոգնած տուն վերադարձող, բանտի մոտ ապրող, մարդկանց, հոգիս քիչ է մնում հալվի։
Ուզում եմ վազել, փարվել նրանց ու այդպես, նրանց գրկում հալվել։ Կանգնած եմ փոքրիկ բլուրի վրա, նայում եմ քաղաքի կողմը։ Հետեւում Նուբարաշենի բանտն է, դիմացս՝ Երեւանը։ Ավելի հեռու՝ Արա լեռն ու իմ փոքրիկ գյուղի տունը...Մի կետի վրա եմ՝ անցյալի ու ապագայի արանքում։
Հիշումեմ մի օր դատարանից վերադառնում ենք տուն։ Այսինքն՝ դատից հետո մեքենախցով տանում են բանտ։ Աբովյանից՝ Երեւան։ Աշուն է՝ իսկական հեքիաթ։ Հին, ծանոթ ճանապարհներ, որոնցով այնքա՜ն անցել եմ։ Հարազատ պատկերներ, գույներ, հույզեր։ Երկու փոքրիկ երկաթաճաղերով լուսամուտ, մեկից դուրսն է երեւում, մյուսից, որ շատ ավելի փոքր է, ուղեկցող ոստիկանի հոգնած, կախ ընկած գլուխը։ Քնել է։ Այդ պահին մի բան կատարվեց հետս. հանկարծ, աշխարհում ամեն ինչ ինձ այնքա՜ն սիրելի դարձավ, այնքա՜ն հարազատ, նույնիսկ քնած ոստիկանի գլուխը։ Նրանք են ինձ, արդեն մի տարուց ավել տանում–բերում։ Դատերիս ժամանակ՝ թիկունքիս կանգնում։ Իմ մշտական ուղեկիցները։ Մտերմացել ենք։ Այնպիսի բերկրանք է մեջս, որ քիչ է մնում սիրտս պայթի։ Շոյում եմ մեքենախցի պատերը։ Աստվա՜ծ, ի՞նչ է կատարվում հետս, չեմ հասկանում։ Լավ է, մենակ եմ, ուրիշ կալանավոր չկա։ Սովորաբար խցիկում չորս հոգի ենք լինում խցկված։ Հիմա մենակ եմ։ Վայելում եմ ազատությունս, կյանքս՝ փակված այս փոքրիկ քառակուսու մեջ։
Մտնում ենք Երեւան, մթնշաղ է արդեն, երկինքը դեռ չի մթնել, նոր ուզում է, իսկ փողոցի ու խանութների լույսերն արդեն վառվում են։ Ֆրանսիացիներն այս պահին ասում են՝ entre chien et loup՝ «շան ու գայլի միջեւ». դեռ մութ չի, բայց այնքան էլ լույս չի, որ շանը գայլից տարբերես։ Երեւանի փողոցներն են։ Մտածում եմ։ Ընկերներս, ծանոթներս, տեսնես ով ինչ է անում. մեկը դեռ գժի պես նկարում է, մյուսը պատրաստվում է բեմ բարձրանալու, հիմա ներկայացումը կսկսվի, մի քանիսը սրճարանում են, մեկն՝ ընկերուհու հետ, մեկն՝ ընկերների, մյուսը՝ գաղտնի նոր սիրուհու։ Մեկն ինքնագոհ քննարկում է իր նոր սցենարը, մյուսը՝ պատրաստվում «Օսկարի». բոլորն ինչ–որ անհանգստության մեջ են, հուզված են, վայելում են ինչ–որ բան։ Երեկոն թովիչ է։ Գիշերը խոստանում է ավելին։
Իսկ ես... Ու այս պահին ինձ այնքա՜ն երջանիկ զգացի։ Ամենաերջանիկն ու բախտավորը բոլորի մեջ, որովհետեւես պատիժս եմ կրում... Հանկարծ իմաստավորվեց կյանքս։ Չեմ կարող նկարագրել ապրումներս՝ այդ պահի բերկրանքի, հոգեւոր անսահման բավարարվածության, ամբողջ աշխարհի լավ ու վատի նկատմամբ անհուն սիրո ու էլի ու էլի նման խառը զգացումների... այն մտքից, որես կրում եմ իմ պատիժը ու վաղը իմ ճանապարհը բաց է, որովհետեւ ես կատարել եմ պարտքս։
Ու այդ ճանապարհն ուրիշ է եւ նման չի մյուսներին։Շատերը խորհուրդ են տալիս բանտից դուրս գալուց հետո մոռանալ կալանքիս մասին, ընդհանրապես մոռանալ, որ ես երբեւէ նստել եմ։ Բայց հրաժարվել նրանից, ինչ ես ապրել եմ, նշանակում է ուրանալ պատմությունն իմ սեփական կյանքի, հրաժարվել ինքս ինձնից։Հեռվից նայում եմ այժմվա կալանատանս։ Խորհրդային ժամանակների լքված հանգստյան տուն լինի կարծես։ Դրսում տղաներն են՝ կանգնած, պպզած, զրուցում են, ծխում, մի փոքր խումբ էլ կանգնած նայում է քաղաքի կողմ՝ տեսնի՝ ով է գալիս, ով է գնում։Պետք է ասեմ, որ եղել եմ, ձգտել եմ լինել ամենասովորական կալանավոր։ Լինել իմ կալանքի ընկերների համար իսկական եղբայր՝ եւ՛ ծանր ու դժվար, եւ՛ ուրախ օրերի։ Եվ ինձ, որպես այդպիսին, սիրել են ու հարգել։ Ես կիսել եմ նրանց վիշտը, դառնություններն ու ուրախությունները, փորձել եմ, ինչով կարող եմ, օգտակար լինել։ Նրանց տառապանքը թեթեւացնելու համար՝ ուրախացնել, հետները տխրել, լռել, լալ, հիվանդ ընկերոջ կողքին անքուն գիշերներ անցկացնել. այսինքն՝ անել այն, ինչ իրենք ինձ համար արեցին, ինչպես ինձ՝ կիսամեռ ընկածիս ձեռք մեկնեցին, առանց հարցաքննելու՝ գրկեցին, տաքացրին, բուժեցին ու ոտքի կանգնեցրին։
Չէ,ես երբեք չեմ մոռանա կալանքս։ Եվ ես սովորել եմ չամաչել դրանից։ Ես ընդունել եմ դա որպես պատիժ, իսկ երբ պատժից ամաչում ես, ուրեմն այն լրիվ իզուր է եւ ոչնչի չի ծառայել։ Իհարկե, ինձ դատեցին բաների համար, որ ես չէի արել, բայց չէ՞ որես արել էի բաներ, որոնց համար ինձ մեղադրանք անգամ չներկայացրին։Չէ՞ որ մենք բոլորս կյանքում արել ենք բաներ, որոնց համար ոչ միայն չենք պատժվել, այլ չենք մեղադրվել անգամ։
Երբ նո՜ր–նոր ընկել էի կալանավայր, առաջին զգացումը, որ ունեցա, այն էր, որ կալանքում ու ազատության մեջ ապրող մարդիկ իրարից ոչնչով չեն տարբերվում։ Նրանք նույն մարմնի երկու տարբեր մասեր են։ Միակ տարբերությունն այն է, որ մի մասի բախտն ուղղակի բերել է ու չի կալանավորվել։ Շատերը չեն կալանավորվել, բայց ինչքա՜ն հանցանքներ են գործել։ Իսկ մտքում... մտքում քանի՜–քանիսն են հանցանքներ գործել ու շարունակում անդադար։
Քանի՜ անգամ, քանի՜ մարդ ենք սպանել մտքում, ծեծել, գլուխը ջարդել, նվաստացրել, քանի՜ անգամ ենք մտքում շնացել ամենամտերիմ մարդու կնոջ կամ ամուսնու հետ... Ի՜նչ հրեշավոր այլանդակություններ ասես մենք չենք ծրագրել ու արել մեր մտքում ու մնացել անպատիժ։ Եվ ուրախ ենք, որ ոչ ոք չի իմացել ու չգիտի այդ մասին։ Դա մնացել է ծածուկ ու բոլորից գաղտնի։ Եվ այդ գիտակցված կամ չգիտակցված ախտը, հիվանդության պես մարդու մեջ ծանրացած, ապրում է՝ խեղելով նրա հոգին։Բայց միայն պատիժն ընդունելով, կրելով ու չամաչելով կրած պատժից՝ մարդ կարողէ վերջապես հանգիստ շունչ քաշել ու քայլել առաջ։Իհարկե, մի հարցում ինձ համար ավելի դժվար է, քան մյուսների։ Ուր էլ գնամ, մարդկանց աչքերում կարծես մի բան լինի, ասես իրենք մի գաղտնիք գիտեն իմ մասին ու ձայն չեն հանում։ Ոչինչ։ Դրա մեջ կա ինձ համար բարենպաստ մի բան։
Դա ինձ ստիպում է համեստ մնալ միշտ։Աշխարհում ոչինչ անիմաստ չի, հատկապես տառապանքը։ Եվ այն, ինչ կալանքիս ընթացքում արթնանում էր իմ մեջ, կոչվում է Խոնարհություն՝ լավագույնը, ինչ տանելու ենք մեզ հետ։ Խոնարհությունը ո՛չ փողով կգնես, ո՛չ կարդալով կճանաչես, ո՛չ էլ ուրիշի պատմածով։ Այն ձեռք բերելու համար անպայման պիտի կորցնես։ Ու կտրվի թերեւս կորցրածից էլ ավելի։Եվ հիմա ես գիտեմ ինչից սկսել որպես Սկիզբ...»:
Աղբյուրը՝ Վարդան Պետրոսյան, Սկիզբ, Երևան, «Զանգակ», 2021։